Tag Archives: Saga

Francesco Sangriso, Snorri Sturlson Heimskringla: Le saghe dei re di Norvegia V (Alessandria: Edizioni dell’Orso, 2019)

This hefty 862-page volume is the fifth instalment of the new Italian edition of Snorri Sturlson’s Heimskringla, the best-known among the old Norse kings’ sagas and a true testament to Sangriso’s dedication and scholarship.

This scientifically flawless volume contains the edition of the Óláfs saga Helga, a pivotal element in the structure of the Heimskringla and its longest section, focused on the life and deeds of Óláfr Haraldsson, later known as Saint Óláf and Rex Perpetuus Norwegie. Far from being a simple biography of an outstanding king, this saga also provides a deep insight into Nordic society, as well as captivating glimpse of its everyday life. Institutions, warfare, medicine, religious beliefs: several facets of Nordic life have been portrayed in Snorri’s lines, in a fascinating pageant of lively details.

The importance of this section of the Heimskringla, however, goes well beyond its nature as mere “historical source”, since the text includes a remarkable collection of 168 inserts of skaldic poetry. Many of these are primary sources vis-à-vis original authors such as Sigvatr ꝥórðarson and Ottar svarti, whose poetic production had been largely preserved in the text of the medieval saga.

As done in Sangriso’s previous instalments of the Haralds saga gráfeldar, this volume too spans over three chapters, the first being basically a long foreword to the translation, in this fifth volume once more based on Bjarni Aðalbjanarson’s 2002 edition. In the foreword Sangriso explores the roots of Olaf’s sanctity and the development of his cult, fostered by the Church, which exploited the older mystique of the “holy king” as a way to strengthen its presence in a formerly pagan environment.

Nevertheless, Snorri’s narration doesn’t seem excessively biased and his take on the figure of the king is complex and multifaceted. What the reader is getting here lies far from a bombastic hagiography of “saint”. It’s rather the life of a man whose violent behaviour is not rhetorically concealed, though his bravery and devotion are frequently praised. In this larger scheme, therefore, Olaf’s Christianity is just one step in his quest for royal power, rather than the outcome of some divine inspiration.

The second chapter is the pivotal element of the whole book, as occurred already in the Haralds saga gráfeldar, although the Óláfs saga Helga is way longer. A rich critical apparatus of footnotes is again a testament to the curator’s philological struggle and provides some very useful and welcome clues about the historical background of the saga. Once again, the fluency of the translation is praiseworthy, which makes this reading extremely pleasant, rewarding, and almost as intriguing as a well-written novel.

The third chapter is about poetry in the Óláfs saga Helga. Here the 168 poetic inserts are extracted from the text, dissected word by word, and sometimes preceded by a short foreword about their authors and their biographies. Lastly, this section is followed by an index of places; it is an extremely valuable asset for the full comprehension and appreciation of the saga itself. Unfortunately, the volume lacks the guidance of one or more maps for a visual location of the same places, and this is perhaps the weakest point of the whole edition. A few geographical plates, indeed, would have pleased all those readers who might feel a bit lost in Olaf’s peregrinations.

Once more, in this book, Sangriso proves his high-level scholarship and when the reader gets into his long (and at times intimidating) footnotes, s/he feels confident that his hand has been guided by a vast and reliable knowledge of the subject. Unlike the third volume of the Heimskringla, which I previously reviewed for Nordicum-Mediterraneum, Snorri’s text spans here over a large portion of the book, thus creating a good balance between eminently scholarly sections and pages that might appeal, instead, to any casual reader.

However, in this volume too, the analysis of the poetical inserts is clearly addressed to a small élite of specialists, who must be well-versed in Germanic philology. Other, more general readers, yet, can be equally pleased by the fluency of the translation and the captivating flavour of Old-Norse epic that, sometimes, gleams powerfully through Snorri’s words. This Olaf’s saga is actually highly recommended to any Medieval historian, insofar as it is a valuable primary source with regard to several aspects of 11th-century everyday life and a cherry-picking of marvels from that time and age.

Francesco Sangriso, Snorri Sturluson Heimskringla: le saghe dei re di Norvegia III (Alessandria: Edizioni dell’Orso, 2015)

The volume is the third stage of a wider project of commentary and translation of Snorri Sturlson’s Heimskringla, the best known of the old Norse king’s sagas. Francesco Sangriso, its curator, delves here into the Haralds saga gráfeldar, which is a sort of stand-alone in the general structure of the Heimskringla, because it is not focused on a single character, but rather on several historical figures, whose role will expand in the ensuing Olaf Tryggvason’s saga. The importance of this book actually spans well beyond the Norse boundaries and embraces the whole Baltic region, as Sangriso correctly points out.

Continue reading Francesco Sangriso, Snorri Sturluson Heimskringla: le saghe dei re di Norvegia III (Alessandria: Edizioni dell’Orso, 2015)

Some impressions after a quick visit to Iceland

I begin by stating what may seem a truism but is part of my first impressions. Iceland is not a place hanging somewhere between the main known continents, some remote place  near the North Pole, somehow  (to mention a place by name) like the island of Svalbard. It belongs to Europe and is an important part of the European continent historically and culturally and for long a period of its existence, also politically. Which means that when one goes to Iceland one does not leave Europe, but simply discovers a part of it, very peculiar indeed and certainly graced with its own individuality but in the last instance quite European. And as European most of us are in some sense, one does feel necessarily at home in Iceland. On the other hand one does not feel completely at home, however “globalized” this world may be for better or worse, in Kazakhstan or in Mongolia.

Having said this one should immediately register the peculiarities of this Island in the North Atlantic.  Some are in a true sense exclusive: which country has in a relatively limited space volcanoes, glaciers, geysers, “fumarole” with wells of boiling water at your feet, gigantic waterfalls, huge mountains with eternal snow, lakes with floating icebergs which you can touch, while  at same time, extensive farms with domestic animals and products of the earth? Hot and cold, fire and ice in extreme vicinity. And of course beautiful modern cities, well and orderly built, with gardens full of flowers private and public. (It was summer when I travelled there and one would wish summers everywhere were like this). Cities by the way, of which the largest are still within a livable human measure: Reykyavik and Akureyri and some other one perhaps. The rest are but villages. One does not certainly miss our Babels everywhere. You breathe more freely. The Island has 130.000 square kilometres and is inhabited by less than 300.500 people. A blessing in itself. But happens to have, so I was told, the highest birth rate in Western Europe. It is then Europe but lacks many of the negative notes of the European continent. May I add that every village and even many places outside human settlements have a church very visible and well kept. Lutheran of course and, from what I read, scarcely visited by worshippers. But, according to my own observation, for what it is worth, presiding over a churchyard with crosses and other signs of Christian burial. Seemingly, at least, people wish to be buried with some kind of service and in some kind of special place. In some of these churches I found with some surprise visible rests of the old Catholic faith, images for instance, a Saint Peter, a Saint Jerome and even a Blessed Virgin. Apparently Puritanism and Calvinism with its destruction and despoiling of everything with a Catholic flavour did not find a place in the religious history of Iceland. I will perhaps return to such religious history later on.

In the meantime, the visitor is duly impressed by what he is shown of the past of Iceland. Even this past is peculiar and different from what one sees and is expected to see in other places. No great monuments or works of art at every turn of a corner. But instead the quite unique rests well kept and ready for the tourist visit, of the ancient living quarters of the Islanders, built with turf on foundations and a solid basis of stone in the midst of a field of lava, cosy enough, the domestic beasts being lodged in the same way and in the same building. Churches were also built this way and one or two are kept and still used. Therefore we have, glaciers, the deposit of ancient and recent volcanic explosions  (some must have been terrible) and the intense green of fields and trees. Unfortunately most of then recently planted. One is told that the land in former times was covered with trees, birches among others, but the needs of  heat, construction and farming space was the end of many of them, if not the great majority. Now wood, corrugated iron and normal building material have taken the place of turf.

The visitor (more or less ignorant as the present writer) should learn very much from the present Iceland about the Viking past, present sill in a certain way. One recalls the pirating and desolation brought by these sailing people along the coasts of continental Europe not the mention the islands to the West. And not only the coasts: Tours in France (then Neustria) and its monastery created by Alcuin of York for Charles the Great was raided (so it is said) by the Vikings. And the same fate fell on the monasteries with their riches cultural and otherwise in North Eastern England. One of the famous Bibles copied and illustrated there ended up in what is now Sweden in Stockholm. If not the text, the magnificent cover attracted the greed of the invaders from the North. The list could be continued without end.

But one tends to ignore the qualities and virtues of this people. Iceland helps you have a very different picture. Vikings not only destroyed: they also built and even created. It is said that the first parliamentary assembly in Europe (Iceland, I insist is part of Europe) is said to have taken place in a place called Thingvellir in southern Iceland (the Althingi so called). And this still in the first millennium: 930 is the date usually given. It is of course not for me to say anything decisive about their discovery of what is now Northern America (Canada and the United States), but there seems to be even some archaeological testimony of their presence in what is now Canada (the excavations at the Anse of Meadows). However difficult and ambiguous the interpretation of such remains may be. Anyway, it was they who apparently put their foot in what is now Greenland. For whatever reason much less developed presently than Iceland is. And nobody can but admire their courage and audacity in defying the seas with ships and sails and oars which we would normally use today only for adventures. Like the raft used by Thor Heyerdahl for crossing the Pacific and then the Indian Ocean. By the way, he was a delightful gentleman whom I met and whose presence and conversation I enjoyed when he was living in the Canarias at the end of his days: he paid me more than a visit when I was in charge of the Library and Archives of the Roman Church in the Vatican. It was like meeting a living Viking.  He was keenly interested in the Catholic presence in the extreme Northern countries including Greenland  and in what our documents could tell him about the firsts Bishops there  and about King Olaf the Great, now venerated as a Saint (feast day in our official Calendar the 29th. July). I have now run again on St. Olaf a propos the Christianisation of Iceland.

Let me say a word also about this subject which may seem a bit like “talking shop” as the American saying goes. On the other hand under some other aspect it belongs to the cultural history of Iceland.

The Vikings found a home in what is now the great island in the Northern Atlantic and thanks to what can be called their “parliamentary” tradition, they one day voted, after careful reflexion and personal consideration of their speaker (it is said he spent a night “under a hide” in his tent thinking on the subject) the introduction of Christianity in Iceland. So the story goes. It was the Catholic tradition of Christianity.

However, well before the Viking , the Irish monks from the islands east of Scotland (the St. Columbanus community) and from the Faroe, part of whose vocation was to leave for remote places, unassisted and almost barehanded  to preach the Christ. To travel anyway was an end in itself: to leave behind even the security and partial comfort of the monastery to go anywhere. Thus St. Bonifatius (formerly Winfridus an English monk)  went to central Europe which he evangelized and when  he had enough disciples founded the monastery at Fulda hence a centre for culture. Some of these monks certainly went North and their means of transport, rafts or canoes or whatever were much less secure and prepared for the ocean than the Viking ships. There is no rest or trace (at least to my knowledge) of their presence in Iceland but what I believe is a firm tradition of their presence there and of their efforts for evangelization. But when other missionaries came after (British or Norwegian or whatever) and the formal common decision to become Christian and Catholic was taken,  there was, I am sure, something to build upon and not just a religious void or mere paganism whatever its values and culture.

It is very impressive and I made the experience myself for many hours, going through and admiring the testimonies of Medieval Catholicism at the National Museum, carefully chosen and remarkably well shown. An example in itself of how objects should be kept, illustrated and helped to be understood in any Museum anywhere. Unfortunately, without a catalogue. But pictures can be obtained and I got for myself some very helpful to get an idea of how deeply Catholicism had been lived and translated (if a may use this word) into the local culture. This can  be seen for instance in the beautiful liturgical vestments, some perfectly conserved, really works of art of the Icelandic way of using whatever  instruments they had  for exquisite needlework. A medieval wood Crucifix from the early Middle Ages should not pass unobserved as well as the model reconstruction of a rather large church perhaps a cathedral. There were in fact two Catholic dioceses in Iceland: one in the North in Holar, the other one in the South in Skalholt and a lot of monasteries for monks and nuns. One can still see the excavated foundations of what is held to be an Augustinian monastery in some place in Eastern Iceland.  The Catholic Church was under the supervision, at least after some time, of the Archbishop in Nidaros (today Trondhjem in Norway) with what is left of its monumental Gothic cathedral and afterwards of the Archbishop in Lund (Sweden).

As I said since the beginning, Iceland is Europe and followed in this particular field the fate of the Catholic Church in Europe: some form of corruption and infidelity to its true vocation and then the imposition (not certainly the choice) according to the axiom “cuius regio eius religio” (meaning religion follows the place where you live) of Northern Lutheranism. The true sense of such an axiom was really then: the political head of the country decides which religion (in this case which form of Christianity) you are allowed to profess. Iceland after the middle of the fourteenth century became part of Denmark. The King of Denmark Christian III was a stout Lutheran after the Reformation and all his countries had to follow suit. There was some resistance and even some fighting but not even remotely what happened in continental Europe with the wars of religion. The last Catholic Bishop Jon Aranson (not a model of Bishops: he had a mistress and four children but he believed in his Church), fought, was caught, considered a traitor, then had his head cut off without trial. It must be admitted it was one of the first Lutheran Bishops (the hierarchy was kept there at least for some time) who translated the Bible into Icelandic and had it printed. I am told the first book ever printed in that language was the Icelandic translation of the New Testament by a Lutheran of the first time by the name of Oddur Gottskalksson in 1540. Printed of course in Denmark to avoid Catholic negative reaction. For what regards the complete Bible, the publication with designs done by the Bishop himself, is a splendid volume a facsimile of which I happened to see and admire. I could not help noting that what are now called the Apocrypha (the Catholic Deuterocanonical, never published since in Protestant Bibles) were all there in their proper place. The Bishop name, which ought to be retained, was Gudbrandon Thorlakson and his Bible bears the date 1584. It bore, as it should, the approval of the King of Denmark both in Icelandic and indeed in Latin. The irony of the fact is that the printing press then used had been brought to Iceland and installed by the last Catholic Bishop just mentioned in his Episcopal city Holar. The Catholic hierarchy was reinstalled in 1929 and the Catholic Church is active and present. And apparently in good relation with our Lutheran brethren. In fact the present Lutheran Bishop of Holar had the ashes of his beheaded Catholic predecessor somehow found in the churchyard nearby and buried again in the Cathedral in front of the main altar.

Literacy seems to have been fairly common and early in Iceland. I was privileged to visit in a so called House of Culture, which indeed does earn its name, in Reykjavik an outstanding exhibition of Icelandic manuscripts, more than one, as it often happens, coming from libraries abroad. Two things are to be mentioned. First, the writing (and indeed apparently from the beginning) used  an adapted  Latin alphabet  in some form of what paleographers call the Carolingian minuscule, while at least there were (at least exhibited) no manuscripts in that language, which must have existed sometime, liturgical or otherwise. And secondly many of those manuscripts were illustrated. My attention was caught by a remarkable representation of what looked very exactly like a ceremony of adult Baptism, with the neophytes stark naked standing on a kind of tub before  the Bishop who with his mitre on and his crosier in his left hand, administers them the sacramental unction which is part of the Baptism of adults still today. And I could see other notable miniatures. There was also in the same exhibition the reconstruction remarkably true to fact of the whole process of the creation of medieval manuscripts since the very beginning with the preparation of the parchment, through the writing and illumination with the colours used right up to the ways of binding the finished book.  Most of the texts exhibited, I could read in the catalogue (there was a complete catalogue there signed by two editors: Gisli Sigurdsson – Vesteinn Olasson, Reykjavik 2004) came from the early periods, carefully transmitted first by word of mouth and then in writing: the “sagas” so called. Later on collected and saved from destruction by a scholar in the seventeenth century by the name of Arni Magnusson. An Institute in the same city bears his name. Those texts, I daresay, are less known and appreciated in our world than they should be. I can only think of the Ossian poems written (really rather created) in the eighteenth century in England by James McPherson and put into pictures by William Blake. And for what regards the version of the ancient German mythology inspiring Richard Wagner in his Tetralogy, one may wonder how far such texts and those at their origin really reflect the authentic  figures and  vicissitudes of the ancient “sagas”

Be that as it may, my conclusion is that there is much to be learned in a place like Iceland present and past. And I should add here a toponomastic note or note regarding the name of the place.  The name used for that country does not at all reflect its reality and I am afraid it does not help to attract visitors: it is certainly not a place of “ice” or where ice is predominant. But neither has Greenland anything “green” about it. It is in fact much more of an “iceland” than the beautiful island in the North Atlantic I was happy to visit where indeed there is much more to be seen, learned and admired that those notes written “currenti calamo” (“with a running pen” or I should now say “with a running PC”) may even suggest. It manages to give I hope at least some pale idea.

Giambattista Vico – Heimspeki forsjónarinnar

 

1.     Inngangur

Herra Giambattista Vico fæddist í Napolí árið 1670, af heiðvirðu fólki kominn er gat sér allgóðs orðs á lífsleiðinni. Faðir hans var glaðlyndur að eðlisfari en móðir hans nokkuð þung í lund; bæði áttu þau eftir að móta skapgerð þessa sonar þeirra. Hann var ærslafullur drengur og tápmikill; en á áttunda aldursári féll hann fram fyrir sig af efsta stigaþrepi niður á gólf þar sem hann lá hreyfingar- og meðvitundarlaus í meira en fimm klukkustundir. Höfuðkúpan hafði brotnað á hægri hliðinni án þess að húðin rifnaði. Af brotinu myndaðist stórt kýli og missti barnið mikið blóð. Svo mikið, að eftir að hafa skoðað brotið og tekið tillit til þess hversu lengi [drengurinn] hafði legið meðvitundarlaus, spáði læknirinn fyrir um að hann myndi annað hvort látast af sárum sínum eða verða að fávita. Fyrir guðs náð rættist hvorug spásögn hans. En eftir að hafa náð bata varð hann hins vegar þunglyndur og önugur í skapi, svo sem títt er um andríka og djúphygla menn sem eru leiftursnöggir í hugsun og gefa lítið fyrir orðsnilld eða fals.[1]

 

Á þessum orðum hefst sjálfsævisaga Vicos en það rit veitir okkur dýrmæta innsýn í annars lítt þekkta ævi þessa sérstæða hugsuðar. Lengi vel höfðu fáir ástæðu til þess að halda helstu æviatriðum hans til haga, enda var það ekki fyrr en um öld eftir andlát Vicos sem frægðarsól hans tók að rísa. Eins og lesa má bregður þessi heimild einnig ljósi á sjálfsmynd eða persónuleika höfundarins sem, af orðunum að dæma, var nokkuð meðvitaður um eigin verðleika. En þessi bernskuminning og lexían sem höfundur dregur af henni er áhugaverð fyrir annarra hluta sakir því hún er lýsandi fyrir aðra atburði í lífi hans.

Ef reyna ætti að endursegja ævi Vicos í knöppu máli mætti t.d. strax vekja á því athygli að hann var alla sína tíð umkringdur bókum: Faðir hans starfaði sem bóksali og ungur gerðist Vico einkakennari á heimili aðalsættarinnar af Rocca, þar sem hann gat sökkt sér í sögu- og bókmenntarit fornaldar, réttarsögu, guðfræði o.fl. og öðlast þannig góða yfirsýn á ólíkar fræðigreinar. Slíkt sjálfsnám varð, að sumra dómi, til þess að hann mótaði með sér nokkuð sérviskulegar skoðanir, sem getur þó bæði verið kostur og galli í fræðimennsku. Vitsmunaleg einangrun Vicos var þó ekki meiri en svo að hann umgekkst helstu menntamannakreðsur Napolíborgar, þar sem ferskir vindar nýaldarheimspeki blésu einna mest á öllum Ítalíuskaga en að vísu þurftu fulltrúar þar ávallt að gæta sín á vökulu auga rannsóknarréttar páfa.[2]

Líf Vicos var að öðru leyti þó nokkur barningur: Laun hans sem háskólakennara í mælskulist, sem var nokkurs konar undirbúningsgrein fyrir laganám, hrukku skammt til þess að halda uppi fjölmennu og krefjandi heimili. Því varð hann einnig að vinna fyrir sér með einkakennslu og ýmiss konar verkefnum í lausamennsku. Helsta von Vicos um að hljóta meiri upphefð og bæta hag sinn taldi hann vera að öðlast prófessorsstöðu í lögfræði við háskólann. Staða sú var laus til umsóknar 1723, þegar hann hafði kennt mælskulist í tæpan aldarfjórðung, en í stað Vicos var glaumgosi nokkur ráðinn sem reyndist starfinu engan veginn vaxinn. Þótt þessi atburður muni hafa valdið Vico sárum vonbrigðum er það í kjölfar hans sem hann tekur að leggja drög að því sem átti eftir að verða höfuðrit hans, Hin nýju vísindi. Enn fremur losnar þá um ákveðnar hömlur í efnisvali og efnistökum sem einkennt höfðu fyrri rit hans. Því er það að fyrst þegar hann gat hætt að vænta nokkurrar frekari upphefðar í háskólasamfélaginu sem Vico öðlaðist það frelsi sem þurfti til þess að geta samið algjört tímamótaverk innan heimspekinnar.

Raunar er ritunarsaga Hinna nýju vísinda annað dæmi um lán í óláni, vegna þess að Vico þóttu viðbrögðin við fyrstu útgáfu verksins (1725) svo lítil og dræm að hann umritaði það í tvígang (1730 og 1744, á dánarári sínu) og bætti við fjölda dæma úr þeim margs konar fróðleik sem hann hafði aflað sér. Hvort allar þær viðbætur hafi orðið til þess að bera hróður verksins eins víða og tilefni var til er nokkuð sem ýmsir hafa þó leyft sér að draga í efa.

Lán í óláni – þannig mætti því lýsa æviferli Vicos. En einnig má halda því fram að þessi saga af slysinu sem sögumaður varð fyrir sem barn geymi kjarnann í heimspeki hans þar eð inntakinu í Hinum nýju vísindum má lýsa sem nokkuð svipuðu: Í gegnum söguna og öll þau skakkaföll sem hún þekkir er að verki guðleg forsjón sem ljær henni merkingu og – a.m.k. tímabundinn – tilgang. Heimspeki Vicos mætti því lýsa sem heimspeki forsjónarinnar.

 

2.     Rit fram að Hinum nýju vísindum

 

Vico mun hafi látið svo um mælt, að sér nægði ef Hin nýju vísindi yrðu eina ritið sem varðveittist eftir hann. Önnur verk hans eru mun minna þekkt, enda nær undantekningalaust um tækifærisskrif að ræða: fyrirlestrar, ritgerðir, lofkvæði, líkræður, grafskriftir o.s.frv. Engu að síður þarf að gefa þeim nokkurn gaum til þess að átta sig betur á inntaki Hinna nýju vísinda. Rétt er að nefna nokkur stef sem í þeim er að finna.

Hugleiðingar um þróun siðmenningar skjóta upp kollinum í t.d. skrifum um réttarfarsþróun, þ.e. að framförum á einu sviði mannlífsins fylgi jafnan afturför á öðrum. Þannig fylgir því, þegar lagalegur réttur verður almennari á keisaratíma Rómar en hann hafði verið á lýðveldistímanum, að lögfræðingar fást í raun aðeins við einkarétt. Sprenging verður í fjölda lagagreina og þær snúast um æ fáfengilegri hluti. Hvort tveggja verður til þess að erfitt reynist að fara eftir lögum og þau snúast æ minna um að gæta almannahags. Til þess að friðþægja þegnum veldisins urðu lögin auk þess mildari með tímanum sem hafði það í för með sér að þeir töldu þau einungis varða þeirra einkahagi en ekki almannahag. Af þeim sökum liðaðist Rómaveldi í sundur uns það féll fyrir innrásum nágrannaþjóða.

Sambærilega þróun álítur Vico eiga sér stað með vaxandi sérhæfingu innan akademíunnar, bæði á fornöld og í samtímanum: Fræðilega heildarsýn skorti þegar iðkun vísinda og fræða mótast af sundurleitri hjörð mismunandi skóla og stefna. Helst telur hann kennslufag sitt, mælskulistina – sem „viskuna er tali á skreyttan og ríkulegan hátt í samræmi við heilbrigða skynsemi mannkyns“ – geta náð að sameina ólík fræðasvið.[3] Nám í henni sé í samræmi við uppeldisþroska barna, þ.e. hún leggi rækt við minnið og ímyndunaraflið á meðan dómgreindin sé fremur einkenni öldunga. Einstrengingslegar reglur um hvers konar þekking teljist vísindaleg og því þess virði að afla sér og hvað megi afgreiða sem óþarfa komist skiljanlega í tísku, enda létta þær námsmönnum lærdóminn. Hins vegar stangast þær á við þá heilbrigðu skynsemi sem Vico telur að mælskulistin leggi rækt við og sem gerir hana að jafn siðbætandi viðfangsefni og iðkun vísinda og dygðugs lífs.

Af þessum sökum virtist Vico nálgun mælskulistarinnar vera í algjöru ósamræmi við nýjustu tískustefnu innan ítalskra háskóla um 1700, kartesismann, þ.e.a.s. þá aðferðafræði sem kennd er við franska heimspekinginn René Descartes (1596-1650). Um tíma aðhylltist Vico sjálfur þá stefnu en tók síðan að beina spjótum sínum að henni fyrir að boða aðeins eina ákveðna aðferð við að leita hins sanna með því að gera eðlisfræðina að stofni allra vísinda vegna þess að hún væri álitin öruggari vísindi en önnur. Telur Vico augljóst að í mörgum fræðigreinum sé alls ekki unnið eftir kvarðanum „satt/ósatt“, heldur „sennilegt/ósennilegt“ og að þess vegna eigi ekki við að beita einni aðferð í þeim öllum. Það hljóti m.ö.o. að fara eftir viðfangsefni fræðigreinanna sjálfra hvaða aðferðafræði henti innan þeirra. Raunvísindin komist að niðurstöðum út frá því sem er teljanlegt og mælanlegt en grein eins og heimspeki, sem, að dómi Vicos, hafi það að markmiði að bæta manninn, verði að láta sér nægja að geta sér til um að eitt sé aðeins sennilegra en annað. Þannig megi vænta þess að komast nær hinu sanna en hinu ósanna en ekkert getur þó verið öruggt í þeim efnum. Heimspekinni gagnist lítið að rembast við að beita „ströngum sönnunum“ og raunar skaði það hana aðeins því þegar hún gerir sér grein fyrir því að slíkt sé henni um megn leiðist hún út í efahyggju, „þann skóla sem gerir samfélaginu minnst gagn“. Descartes hafi með róttækum efa sínum vissulega leyst vísindin undan klafa kreddutrúar í vísindum og með einfaldri aðferðafræði sinni tekið til í heimi vísinda eftir þá óreiðu sem skólaspekin skildi eftir sig. En hvort tveggja sé of sterkt og skaðlegt meðal við göllum fortíðarinnar og því fremur þörf á að feta ákveðinn milliveg milli gagnrýni og hefðar.[4]

Í því sem má kalla næstfrægasta rit Vicos, Um visku Ítala til forna (1710), vinnur hann áfram með þessi stef sem og önnur, t.a.m. þá tilgátu sína að vilji menn leita öruggrar þekkingar geti þeir einungis aflað hennar á sviði rúmfræðinnar. Byggir það á þeirri kenningu Vicos að til þess að komast að hinu sanna um eitthvað þurfi maður að hafa búið það til sjálfur, þ.e. þekkja allar orsakir þess. Guð er einmitt alvitur vegna þess að hann hefur skapað heiminn en maðurinn getur aðeins spunnið sjálfur stærð- og rúmfræðileg hugsmíðar og dregið öruggar ályktanir af þeim einum. Þess vegna getur eðlisfræðin ekki verið eins örugg fræðigrein og fylgismenn Descartes vilja vera láta, þar eð hún byggir á hlutbundnum veruleika sem stendur utan mannsins og á tilraunum sem gerðar eru á þessum veruleika til þess að afla þekkingar á honum. Því meira sem fræðigrein byggir á óþekkjanlegum orsökum, þeim mun minna getum við komist að hinu sanna innan hennar: aflfræðin er því óöruggari en rúmfræðin, eðlisfræðin enn ótraustari, en siðfræðin er þeim mun ótraustari fræðigrein, því jafnvel um eigin vitundarfyrirbæri getum við ekki þóst búa yfir mælikvarða hins sanna og ósanna, enda þekkjum við ekki raunverulegar orsakir eigin hugsunar.[5]

Með þessari þekkingarfræðikenningu leitaðist Vico við að hrekja tilraun Descartes til þess að beita róttækum efa sem aðferð til þess að afla áreiðanlegrar þekkingar. Sá sem efast er aðeins meðvitaður um hugsun sína en þekkir ekki orsakir hennar. Því getur hann ekki komist að mælikvarða hins sanna og ósanna með þeim hætti.[6] Ljóst má þó vera að Vico hafi ekki hugnast sú afleiðing þessarar kenningar að hvaðeina það sem tengist verkum manna (og nefnist „siðfræði“ hér að ofan en við getum kallað „mannvísindi“) sé illþekkjanlegra en staðreyndir raunvísinda.[7] Þegar stórvirki Vicos, Grunnreglur nýrra vísinda er varða eðli þjóðanna, þar sem finna má grunnreglur annars kerfis um náttúrulög þjóðanna[8] (hér eftir sem fyrr nefnt Hin nýju vísindi), kemur út 1725, hefur höfundur snúið sínu kvæði í kross í þessum efnum. Þekkingarfræðin er óbreytt en ályktunin um þekkingarfræðilega stöðu mannvísinda allt önnur:

 

[…] ekki er með nokkru móti hægt að efast um að það voru mennirnir sem sannarlega byggðu þennan samfélagslega (ít. civile) heim og að því sé og verði undirstöðu hans að leita í breytilegum myndum okkar mannssálar. Hver sá sem veltir þessu fyrir sér hlýtur að furða sig á því að heimspekingar skuli allir hafa af alvöru reynt að leggja sig eftir þekkingunni á þessum heimi náttúrunnar en þar eð Guð skapaði hann, getur hann einn þekkt hann; um leið hirtu þeir ekki um að velta fyrir sér þessum heimi þjóðanna eða samfélagsheimi en þar eð mennirnir einir bjuggu hann til gátu þeir einir gert sér vonir um að þekkja hann. (331)[9]

3.     Hin nýju vísindi

 

Hvert er markmið þessarar vísindagreinar sem Vico telur vera nýja? Á einum stað í ritinu bendir Vico á að til séu vissir málshættir eða orðtök sem finna megi í einni eða annarri útgáfu á hverri einustu þjóðtungu. Það sem hann vilji reyna að leiða í ljós og setja skipulega fram eru sambærileg undirliggjandi lögmál sem eru að verki í sögulegri þróun hverrar einustu þjóðar (161). Hugleiðingar Vicos um áhrif réttarþróunar í Rómaveldi hér að ofan eru vísir að slíkri rannsókn. Það er erfitt að átta sig á því hversu afgerandi Vico hafi hugsað sér að þau lögmál væru því þau virðast í senn vera ósveigjanleg um leið og þeim er ætlað að virða frjálsan vilja mannsins til ákvarðana og þær afleiðingar sem þær hafa. Þar sem um algild vísindalögmál fyrir allar þjóðir er að ræða kemur ekki til greina að hver þjóð lúti einhverjum eigin lögmálum; hins vegar fylgir hver þeirra þessum almennu lögmálum með sínum hætti. Eins á siðmenningin ekki uppruna sinn að rekja til einnar tiltekinnar þjóðar, þaðan sem hún barst til annarra, heldur ganga allar þjóðir í gegnum sama siðmenningarferlið.

Ítrekað klifar Vico á því að kenning hans forðist öfgar tveggja heimspekiskóla fornaldar og fylgismanna þeirra í samtímanum og steyti hún því hvorki á skeri stóuspeki, þ.e. hugmyndarinnar um að algild lögmál stjórni veruleikanum og útiloki þar með allt frelsi, né Epíkurisma, sem hafni hvers kyns lögmálum og undirselji allt tilviljunarkenndum árekstrum atóma. Meðalhófið sem tryggi greiða siglingu milli þessara skera sé sú hugmynd að guðleg forsjón bjargi mannkyninu frá því að tortíma sjálfu sér og tryggi viðgang þess og þróun. (Um það er fjallað meira IV. kafla.)

Eins og vænta má hafnar Vico aðferðafræðilegri einstefnu og segist munu sameina nálgun heimspekinnar, sem leitar eilífra og óbreytanlegra sanninda með skynsemina að vopni, og „fílológíunnar“, er skapar vitund um mismunandi og tilfallandi staðreyndir sem eiga upptök sín í athöfnum manna. „Fílológía“ er hér notað í breiðari merkingu en „textafræði“, þar eð hún fæst ekki aðeins við hvers kyns textaheimildir (goðsagnir, hetjusögur, orðsifjar) heldur einnig það sem nefnist í dag efnismenning (leifar af styttum, áhöldum o.fl.). „Á meðal fílológa ber að telja alla málfræðinga, sagnfræðinga, gagnrýnendur (ít. critici) sem afla vitneskju um tungumál og gjörðir þjóðanna, bæði heima fyrir, s.s. í siðum og lögum þeirra, sem og að heiman, þ.e. í stríðum þeirra, friðarsamningum, bandalögum, ferðum og viðskiptum.“ (139) Hugsanlega á hér best við að tala einfaldlega um sagnfræðilega aðferð og verður það gert hér eftir.

Rétt eins og Vico undrast að heimspekingar skuli svo lengi hafa leitað sannleikans í heimi náttúrunnar, þar sem hann var ekki að finna, telur hann heimspeki og sagnfræði fyrir löngu hafa getað orðið samfélaginu að meira gagni hefðu þær greinar tekið meira mið hvor af annarri, þ.e.a.s. heimspekin leitað hins sanna á grunni víðtækrar vitneskju og sagnfræðin dregið víðfeðmari ályktanir af athugunum sínum. Þar sem þeim sé hér nú beitt í sameiningu til þess að skilja framvindu sögunnar er um nýja vísindagrein að ræða. En þessi blandaða aðferð sem Vico beitir samviskusamlega í riti sínu á líkast til mestan þátt í því hversu þungt og erfitt aflestrar það er: Til þess að rökstyðja heimspekilega staðhæfingu er oftar en ekki haldið í langa ferð um latneskar orðsifjar eða forn-grískar goðsagnir og stundum lítt traustvekjandi ályktanir dregnar af þeim. Í heild sinni er um heillandi rit að ræða og oft áhugaverðar pælingar þar að finna en … það er auðvelt að drukkna í smáatriðunum. Vandinn við þessa framsetningu er nefnilega einna helst sá að þegar hugurinn festist lítt við langdregna eða tæknilega útskýringuna blasir skyndilega við óvænt niðurstaða hennar sem kann að vera mikilvæg fyrir heildarskilning verksins. Nú má vera að þessi huglæga lýsing eigi ekki við alla lesendur en látum hér fylgja með lítið dæmi um þessa aðferð:

 

Og Apolló er guðinn sem stofnaði mannkynið og listir þess, sem við sögðum rétt í þessu að væru listagyðjurnar (ít. muse), sömu listir og Latverjar kölluðu „liberales“ í skilningnum „tignar“ en ein þeirra er reiðlistin: þess vegna flýgur Pegasus yfir Parnassos-fjall vopnaður vængjum sökum tignar sinnar; og þegar barbaraöldin gekk aftur í garð kölluðust spænskir aðalsmenn „cavalieri“ vegna þess að þeir einir máttu bera vopn á hestbaki. Þetta mannkyn (ít. umanità) mun eiga rót sína að rekja til „humare“, þ.e. „að jarðsetja“ (þetta er ástæðan fyrir því að greftrunin er valin sem þriðja undirstaðan í Vísindum þessum); og vegna þessa voru Aþenubúar, sem voru skv. Cicero mannúðlegastir allra þjóða, fyrstir til að grafa hina látnu. (537)[10]

 

Viðleitni Vicos á stöðum sem þessum er sú að fanga upphaflega merkingu hugtaka, m.ö.o. að skilja þau á upphaflegum forsendum þeirra. Þetta eru fyrstu tvær reglurnar í fyrsta hluta Hinna nýju vísinda, er mætti þýða sem Setning grunnreglnanna, en þær kveða á um að ekki skuli meta það sem maður ekki þekkir eða er manni fjarlægt eftir nútímalegum eða nærtækustu forsendunum sem í boði eru. Heimspekingar gerist t.d. sekir um slíkt þegar þeir eigni mönnum á öllum tímum sömu vitundina um náttúrurétt allra manna (en allar kenningar um samfélagssáttmála hvíla á henni); betri „fílológísk“ vitneskja hefði getað forðað þeim frá slíkri söguskekkju. Hins vegar eru ákveðnir þættir sameiginlegir mönnum á öllum tímum, s.s. frjáls vilji þeirra. Einnig má þar nefna sameiginlegan skilning, sem „er óyfirvegaður dómur er heil stétt, lýður, þjóð eða mannkyn allt er sammála um“ (142). Hann er miðillinn fyrir breytingar á hugarfari manna og í kjölfarið á þjóðfélagsstofnunum, m.ö.o. það sem greinir eitt sögutímabil frá öðru. Í tilvitnuninni hér að ofan segir að greftrun látinna sé „þriðja undirstaðan“ í þessum vísindum. Um er að ræða eitt þeirra þriggja lögmála sem sjá má að gildi hjá öllum þjóðum á öllum tímum. Hin lögmálin tvö eru að hjá hverri þjóð þekkist trú á æðri máttarvöld í einhverjum skilningi og formleg hjónavígsla. Með því að byggja á þessum óyggjandi undirstöðum má smíða kenningu um ákveðið sögulegt ferli sem sé sameiginlegt með öllum þjóðum.

Langsamlega lengsti hluti Hinna nýju vísinda er annar hlutinn, Skáldleg viska. Þar er útlistuð sú uppgötvun sem Vico segist hafa verið heil 20 ár að þróa og undirbyggja með erfiðismunum en hana mætti hér kalla „heimspeki-sagnfræðilega uppgötvun frummannsins“. Rökin fyrir henni eru af ýmsum toga en gjarnan teflir Vico fram þeirri samlíkingu að rétt eins og manneskja gengur í gegnum sitt bernskuskeið hlýtur mannkynið einnig að hafa átt sína bernsku, þar sem ímyndunaraflið var virkari þáttur í hugarstarfseminni en skynsemin.

Líkan af þróun siðmenningar telst vart frambærilegt nema ljóst sé hver tilurð þess ferlis hefur verið. Með því að skoða hugmyndir sagnfræðinga og heimspekinga fornaldar og í samtímanum um eðli hinna fyrstu manna greinir Vico þá sem afkomendur sona Nóa, þeirra Sems, Kams og Jafets (1. Mósebók 10:1) er hafi dreift sér um jörðina eftir syndaflóðið. Nær ógjörningur sé að setja sig inn í hugsunarhátt þessara villtu og tröllvöxnu manndýra en í ljósi þess, sem fyrr segir, að öll samfélög þekki átrúnað á æðri máttarvöld megi álykta að slíkur átrúnaður hafi verið fyrsta þroskamerki þeirra sem samfélagsvera. Söguþráðurinn sem hefst á þessum upphafsreit og Vico leitast við að endursmíða með heimildarýni sinni hefur Ingi Sigurðsson sagnfræðiprófessor tekið saman á svo prýðilegu máli að ekki þykir hér ástæða til þess að reyna að bæta um betur:

Í upphafi, eftir syndaflóðið, reikuðu menn um jörðina, dýrum líkastir. Þrumuveður skefldu þá, og óttinn, blandinn kynferðislegri sektarkennd varð kveikja trúarbragða og leiddi til þess að fjölskyldur og föst búseta komu til sögunnar. Allt vald var í höndum fjölskylduföðurins. Allar þjóðir áttu sér trúarbrögð, og hjónabönd og greftrun dauðra tíðkuðust hvarvetna. Þetta er goðaöldin.

Ekki féllu samt allir inn í fjölskyldumynstrið á þessu skeiði; enn fyrirfundust reikunarmenn, sem voru á því stigi, sem fjölskyldan hafði sprottið upp úr, og um margháttað misrétti var að ræða, sem leiddi til ófriðar. Við þær kringumstæður leituðu þeir, sem minna máttu sín, verndar hjá þeim, sem voldugir voru. Þannig varð til ákveðnari stéttaskipting en áður, og mynduðu fjölskyldufeðurnir hagsmunabandalög. Kom nú fram lénsaðall í svokölluðum hetjuríkjum og einkennir hann hetjuöld, það er að segja annað skeiðið á hringferlinum.

Á þessu skeiði kom til átaka milli hinna tveggja meginstétta – í Rómarsögu eru það patrisíar og plebeiar, sem um er að ræða. Óhjákvæmilegt var, að þjóðfélagsstaða og réttarstaða alþýðu manna batnaði smám saman og yfirstéttin hlyti að missa forréttindi sín. Lýðveldi tóku nú við af hetjuríkjunum svokölluðu, og þar með hófst mannöld, þriðja þrepið á þróunarbrautinni.

Nú var skynsemi orðin ríkjandi þáttur í eðli manna og hafði það mikil áhrif á ástand mála í þjóðfélaginu. Ýmis upplausnareinkenni birtust. Slakað var á öllum hömlum og lausungar gætti í hvívetna. Heimspeki tók sæti trúarbragða. Þegar allur landslýður hafði fengið stjórnmálalegt vald, kom að því, að atkvæði gengju kaupum og sölum.[11]

 

Það er athyglisvert að Vico gerir hér ekki ráð fyrir neinni gullöld til forna. Þvert á móti einkennist sagan lengi vel hjá honum af töluverðri „villimennsku“. Fyrsta tímabilið er sagt „skáldlegt“ eða „skapandi“ (ít. poetico, dregið af poieisis í heimspeki Aristótelesar) í þeim skilningi að þá hafi ímyndunaraflið fengið að leika mun lausari hala en síðar í sögunni. Öll hugsun mannsins var þá hlutbundin (þ.e. ekki óhlutbundin eða afstrakt) og oftar en ekki yfirfærði hann þá mannlega eiginleika á heiminn, t.d. með því að skýra virkni seguls sem samúð hans. Híeróglýfur forn-Egypta eru dæmi um tjáningaraðferð þessa tíma og því afgreiðir Vico getgátur um að djúp heimspeki búi þeim að baki sem hreina óra.[12]

Í þriðja hlutanum, Um uppgötvun hins sanna Hómers, leitast Vico við að beita aðferð sinni til þess að kveða upp úr með hvort ákveðið skáld, Hómer að nafni, hafi verið höfundur Ilíonskviðu og Ódysseifskviðu, eða hvort ekkert slíkt skáld hafi verið uppi. Í ljósi þess m.a. hversu ólík verk er um að ræða þótti seinni möguleikinn líklegri þegar á tímum Vicos. Hins vegar segist hann geta fallist á að „Hómer“ hafi verið höfundur kviðanna ef heitið er skilið sem hugtak yfir söngvaskáld Grikklands hins forna. Illíonskviða er afurð hins unga, ímyndunarríka en einnig grimma og óheflaða Grikklands sem dáist að „ofbeldishetjunni“ Akkilesi. Mörgum öldum síðar, þegar gríska þjóðin hefur þroskast og róast, taka söngvaskáld hennar að kveða um „viskuhetjuna“ Ódysseif. (879) Með því að rýna í fornar bókmenntir sem þessar má þannig skyggnast inn fyrir þjóðarsálina eins og hún var á ritunartíma þeirra.

Í fjórða hluta Hinna nýju vísinda, Um ferlið sem þjóðir fylgja, tekur Vico sér fyrir hendur að lýsa því hvernig tímabilaskiptingin sem hann þiggur frá Forn-Egyptum er að verki í lífi þjóða. Enn fremur byggir hann þessa skiptingu á ýmsum grunnreglum sem hann setur fram og rökstyður í fyrsta hluta ritsins en það eru reglur sem tilheyra svokölluðu „eilífu sögumódeli (ít. storia ideal eterna) sem sérhver þjóð fylgir með tímanum frá því hún birtist, þroskast og fullmótast uns henni hnignar og hún hverfur af sjónarsviðinu.“ (245). Í raun reynist ekki mikið nýjabrum vera af reglum þessa „eilífa sögumódels“ því þær geyma aðallega hina klassísku hugmynd um hvernig samfélög rísa og falla líkt og lífverur, einkum í gegnum breytilega siðferðiskennd þeirra. Ein helsta regla þessa módels er eftirfarandi: „Fyrst finna menn fyrir þörf, kanna síðan gagnsemi, huga því næst að þægindum, gefa sig enn seinna að því sem ánægjulegt er, en af munaðinum verða þeir gjálífir, ærast loks og sólunda auði sínum.“ (241) Í samræmi við hana ályktar Vico í næstu kennisetningu: „Eðli þjóða er að vera í fyrstu óþroskaðar, síðar strangar, því næst mildar, svo fágaðar en á endanum siðlausar.“ (242) Fyrir hvert þessara stiga í huga manna og þjóða má enn fremur finna fulltrúa í sögu heiðinna þjóða í fornöld en oftar en ekki lætur Vico þó nægja að vísa í sögu forn-Grikkja og Rómaveldis máli sínu til stuðnings:

  1. Kýklópar eru fulltrúar þess tíma þegar mannkynið samanstóð af risavöxnum kynjaverum er lutu í mesta lagi valdi einhvers fjölskylduföður;
  2. Akkilles fyrir tíma aðalsvelda í borgríkjum er uxu upp úr fjölskyldu-samfélögunum;
  3. Aristides og Scipio Africanus „ryðja brautina fyrir lýðstjórn“ (243);
  4. Alexander mikli og Júlíus Sesar, menn bæði mikilli dygða og lasta, koma í krafti lýðhylli sinnar á einveldum[13];
  5. síðar verða íhugulli menn á borð við Tíberíus að táknmynd þess þegar slík ríki festa sig í sessi;
  6. en loks eru það „blygðunarlausir brjálæðingar“ á borð við Kalígúla, Neró og Dómitíanus sem stuðla að hruni þeirra.

 

Ástæða er til þess að gefa þessum sex liðum gaum því ef við hugum að því þrískipta skema sem Vico dregur upp af þróun þjóða virðist sem fyrsti liðurinn (a) gildi aðallega um goðveldisöld, annar liðurinn (b) um hetjuöld, en risið og hnigið (c)-(f) gerist allt á mannöld. Hér er efni fjórða hluta bókarinnar tekið saman með stikkorðakenndum hætti:

 

Birtingarmynd

 

Goðveldisöld

 

Hetjuöld

 

Mannöld

 

1) Lund

 

Skáldkennd og skapandi – ótti og grimmd

 

Hetjulund – göfuglyndi

 

Greind, hógvær, velviljuð, skynsöm

 

2) Siðir

 

Tengdir trú og guðhræðslu

 

Tengdir skapbræði og formfestu

 

Tengdir almennum borgaralegum skyldum

 

3) Náttúrulög

 

Frá guðum komin

 

Vald skilyrt af trú

 

Skynsamlegar mannasetningar

 

4) Stjórnarhættir

 

Klerkaveldi

 

Stjórn hefðarstétta sem einar njóta réttinda

 

Lög gilda jafnt fyrir alla, lýðsstjórn eða einveldi

 

5) Tungumál

 

Andlegt mál þögulla helgiathafna

 

Skjaldarmerki

 

Málhljóð

 

6) Tákn

 

Híeróglýfur

 

Söguhetjur sem tákn fyrir hugtök, t.d. Ódysseifur fyrir kænsku

 

Bókstafir og þjóðtungur

 

7) Réttarfar

 

Guðlegir spádómar og túlkun þeirra

 

Formfesta í réttarreglum umfram allt annað

 

Hins sanna leitað og jafnræðis gætt

 

8) (Áhrifa)vald

 

Í höndum þeirra er þiggja vald sitt frá guðunum

 

Hjá þingmönnum af hefðarstétt

 

Lýðveldi eða einveldi, þar sem einstaklingar eða þing gegna ráðgefandi hlutverki

 

9) Skynsemi

 

Rödd Guðs, m.a. í spádómum

 

Ströng lagahyggja, fáir útvaldir gæta hagsmuna ríkisins

 

Dreifð ábyrgð á hagsmunum ríkisins undir lýðveldi; miðlæg stjórn undir einveldi sem tryggir jafnræði milli þegnanna, er huga umfram allt að einkahagsmunum sínum

 

10) Dómar

 

Fyrri hringur[14]: Guðir ákallaðir í sakamálum, réttur guðlegs eðlis

 

Síðari hringur: hólmgöngur

 

Farið algjörlega eftir lagabókstafnum

 

Lögin tæki til þess að komast að hinu sanna í dómsmálum, tillit tekið til ásetnings geranda

 

11) Tímabil

 

Tímabil trúarlegra stjórna

 

Fyrri hringur: Tímabil formfestu

 

Síðari hringur: Tímabil hólmgangna

 

Tímabil náttúruréttar allra manna

 

Margt í þessari knöppu samantekt hlýtur reynast torskilið eða vekja furðu, þó ekki væri nema fyrir augljósar tímaskekkjur. Vissulega mun Vico hafa haldið því fram að skemað sem hann setti fram gilti um allar sjálfstæðar þjóðir í þeim skilningi að þær sem ekki fylgdu því hlytu að glata sjálfstæði sínu fyrir öðrum þjóum. Hins vegar fylgir hver þjóð þessu módeli á sínum hraða og með sínum hætti, t.d. með einhverri skörun milli tímabila, og því eru einstakar birtingarmyndir þessa módels, eins og gefur að skilja, frábrugðnar þeim sem við þekkjum úr menningu Grikkja og Rómverja.

Sú sögusýn sem hér birtist verður þó að teljast nokkuð svartsýnisleg, því af henni má álykta að með aukinni siðfágun og almennari menntun fari siðspilling vaxandi, líkt og þessir þættir fylgist alltaf að. Í fimmta hluta Hinna nýju vísinda greinir Vico nánar frá því hvað taki við að heilum „hring“ goðaveldis-, hetju- og mannaldar loknum, þegar þjóð er komin á leiðarenda í því ferli og siðferðislegt hrun hennar blasir við. Sá hluti ber titilinn: Hringrás mannlegra stofnana sem þjóðir ferðast eftir þegar þær rísa upp á nýtt.

Hin almenna kenning Vicos er sú að megni þjóð ekki lengur að stjórna sér sjálfri sakir siðferðislegrar hnignunar sjái forsjónin til þess að önnur og hæfari þjóð drottni yfir henni. En lánist siðlausri þjóð ekki að frelsast á þann hátt undan sjálfri sér magnast sérgæska borgaranna og sundurþykkjan innan hennar svo mjög að borgarastyrjöld brýst út, siðmenningin hrynur og borgir verða aftur að skógum. Við tekur á vissan hátt ný öld sambærileg frummannsskeiðinu, nema hvað að vegna illgirninnar, sem hefur þróast með þeim, eru íbúar á tímum siðferðishrunsins verri að eðlisfari en þeir skepnum líku menn sem fyrri hringurinn hófst á. Aðeins þegar allfáir hjartahreinir einstaklingar hafa lifað þennan hildarleik af getur ný goðveldisöld hafist. (1105-6)

Endalok Rómaríkis eru ögn frábrugðin þessari framvindu því þar opinberaði Guð sannleika kristinnar trúar í dygð píslarvottanna, speki kirkjufeðranna og kraftaverkum en um leið siðspillingu heiðinna Rómverja. En þegar ofsóknir gegn kristnum mögnuðust „leyfði hann nýju skipulagi mannkynsins að fæðast á meðal þjóðanna í þeim tilgangi að koma fastri skipan á [kristnina] í samræmi við náttúrulegt ferli mannlegra stofnana.“ (1047) Til þess þurfti hann hins vegar að fylgja „eilífu sögumódeli“ og koma á nýrri goðveldisöld og því einnig nýrri „barbaraöld“: veraldlegar höfðingjastöður runnu saman við geistlegar, stríðsátök urðu aftur trúarleg, ritmál lagðist nánast af sem bendir til þess að menn hafi aftur tekið að tjá sig á þöglu máli helgiathafna(!). Erfitt er að svara því hvort mannkynið (eða Evrópubúar) hafi tekið einhverjum framförum við að feta sig eftir þessum nýja hring því Vico segist þurfa að styðjast við heimildir um fyrri „barbaraöldina“, þ.e. hetjuöld fornaldar, til þess að skýra ýmsar stofnanir hins síðara, þ.e. miðalda. (1074)

Vico virðist þó líta svo á að hann hafi sjálfur verið uppi á upplýstari tímum: Besta stjórnarfyrirkomulag sem völ er á, þ.e. einveldi með ráðgefandi stofnunum, hafi þá verið að finna í flestum Evrópuríkjum; aðeins í Póllandi og Englandi fari aðalsmenn enn með raunveruleg völd og hirði þ.a.l. síður um hag almennra þegna. (1083) Háskólum fari einnig fjölgandi og þ.m. verði æ víðar lögð rækt við lögfræði sem skili sér í jafnari rétti þegna af misháum þjóðfélagsstigum. (1086) Þessi þróun aukins jafnréttis innan upplýstra einvelda sé í sjálfu sér óafturkallanleg: aðeins tilfallandi aðstæður geti hægt á henni eða hindrað hana, ekki innri rökvísi sögunnar. Það sæist best á því að yrði reynt að hverfa aftur til aðalsveldis hlyti það að leiða til byltingar. Svo óhjákvæmileg er þróunin eftir hinu „eilífa sögumódeli“, segir Vico, að „handan hafsins, myndu amerískir [indiánar] í hinum nýja heimi nú fylgja þessu ferli mannlegra stofnana, hefðu Evrópumenn ekki uppgötvað þá“ (1095) og gert í kjölfarið að ósjálfstæðum þjóðum.[15]

Nú má vitaskuld leika sér með framhaldið og velta því fyrir sér hvort ýmis menningarleg fyrirbæri síðastliðinna áratuga – jákvæð afstaða til græðgi og eigingirni, sífelld útvíkkun mannréttindahugtaksins eða „endurkoma trúarlífsins“ í stjórnmálum víða um heim – gefi ekki tilefni til nokkurrar svartsýni ef mark er takandi á söguheimspeki Vicos.[16] Hér verður lesendum látið eftir að hugleiða þau efni en hugað að grundvallarspurningu varðandi þetta heimspekikerfi: Hvaða afl eða rökvísi er það sem leiðir söguna eftir þessari braut?

 

4.     Forsjónin

Vissulega hafa mennirnir sjálfir búið til þennan heim þjóðanna […]; en vafalaust spratt þessi heimur úr huga sem hafði oft mismunandi og stundum andstæðar ætlanir en þær voru ávallt æðri því sem mennirnir höfðu sjálfir ætlað sér að gera; takmörkuð markmið hinna síðastnefndu, sem urðu að meðölum til þess að ná stærri markmiðum, hefur hugur sá alltaf beitt til þess að varðveita mannkynið á þessari jörð; mennirnir vilja njóta dýrslegrar girndar sinnar og losa sig við afkvæmi sín en kalla þannig fram hreinlífi hjónabandsins, hvaðan fjölskyldurnar eru sprottnar; feðurnir vilja beita hjú þeirra föðurvaldi úr hófi fram en beygja þau með því undir borgaralegt vald, hvaðan borgir eru sprottnar; yfirráðastétt aðalsmanna vill misbeita fyrirmannlegu valdi gegn lýðnum en neyðist til þess að gegna þeim lögum sem einkenna lýðveldi; frjálsar þjóðir vilja losna undan hömlum laga þeirra en ganga þar með einvöldum á vald; einvaldar vilja veikja eigin þegna með öllum löstum siðspillingarinnar en koma því þar með til leiðar að þeir verða að þrælum sterkari þjóða; þjóðirnar vilja leysa sig upp en eftirlifendur þeirra flýja í skjól óbyggðanna, hvaðan þeir spretta fram að nýju líkt og Fönix. Það sem kom öllu þessu til leiðar var hugur, þar eð mennirnir beittu viti sínu til þess; en ekki örlögin, því þeir ákváðu það; og ekki tilviljunin vegna þess að ávallt hlýst það sama af því sem eins er gert. (1108)[17]

 

Þennan sígilda texta úr niðurlagskafla Hinna nýju vísinda má taka saman með eftirfarandi hætti: Þrátt fyrir að vera takmarkaðar og syndugar verur taka menn frjálsar ákvarðanir til þess að uppfylla þarfir sínar og þjóna því sem þeir telja vera beina hagsmuni sína. En athafnir þeirra reynast með tíð og tíma hafa aðrar og umfangsmeiri afleiðingar í för með sér en þeir hugðu eða þeim kannski hugnaðist. Að baki þeirri óvæntu þróun býr það sem Vico nefnir forsjónina. Forsjónin vinnur hvorki kraftaverk með því að grípa inn í gang náttúrunnar né sveigja vilja manna, heldur beinir hún þeirri síðarnefndu, eins og góð lagasetning býr til gagnlegar þjóðfélagsstofnanir úr löstum mannanna.[18]

Í sjálfsævisögu sinni lýsir Vico sjálfum sér sem trúum þjóni réttrar trúar á tímum þegar óguðrækin heimspeki hafi fangað huga margra samtímanna hans. Þá túlkun á hugsun Vicos að hann hafi fyrst og fremst verið kaþólskur hugsuður hefur mátt finna allt fram á 20. öld. En strax á 18. öld drógu ýmsir, s.s. dómínikaninn G.F. Finetti, þá skoðun í efa og bentu á að kenningar Vicos um að mannkynið hafi í árdaga verið dýrum líkast og trú þess á æðri máttarvöld átt sér náttúrulegar orsakir geti ekki talist í samræmi við kristna trú. Að sama skapi vaknaði sú spurning hvort út frá Hinum nýju vísindum mætti ekki „leysa upp“ fleiri forna höfunda en Hómer, s.s. Móses, í tiltekna rithefð á afmörkuðu svæði og tímabili og hvaða afleiðingar slíkt hefði í för með sér fyrir trúna.[19] Í ljósi þess að forsjónin leiddi mannkynið áfram til aukinna lýðréttinda hlýtur sú spurning einnig að vakna hvort hún hljóti skv. þessu heimspekikerfi ekki einnig að hafa verið að verki þegar mannkynið steyptist inn í nýja goðaöld, þ.e. hinar myrku miðaldir. En ef þau skakkaföll urðu til þess, sem fyrr segir, að mannkynið kynntist hinni sönnu kristnu trú, þarf ekkert guðlast að felast í þeirri kenningu.

Þessi tilhneiging forsjónarinnar til þess að leiða menn að allt annarri niðurstöðu en þeir stefndu upphaflega að minnir töluvert á hlutverk andans í sínum ólíku birtingarmyndum í heimspeki G.W.F. Hegels (1770-1831) og það sem hann nefndi „lævísi skynseminnar“ sem er að verki í sögunni. Vitað er að Hegel þekkti nokkuð til Hinna nýju vísinda Vicos og hafa ýmsir orðið til þess að sjá í heimspeki þess síðarnefnda fyrirrennara söguspeki Hegels, ekki síst sveitungi Vicos, heimspekingurinn Benedetto Croce (1866-1952). Eins hefur kenning Auguste Comte (1798-1857) um þrískipta sögu mannkyns og vísinda í guðfræðilega, frumspekilega og loks pósitíva öld þótt svipa til tímabilaskiptingarinnar í Hinum nýju vísindum. Aftur á móti gera hvorki Hegel né Comte ráð fyrir einhvers konar hruni til frumstigsins eða spíralhreyfingum samfélaga í gegnum ný en fastmótuð söguferli, heldur þvert á móti fyrir einhverju lokastigi sögulegrar þróunar. Enn fremur þykjast menn sjá þar annað hreyfiafl þessarar þróunar að verki en hjá Vico: Andinn keyrir þannig söguna áfram hjá Hegel og gengur alfarið fyrir sjálfum sér, ef svo má að orði komast. Að dómi Vicos er slík kenning hins vegar ótæk þar eð hún er til marks um örlagahyggju í anda stóuspeki, þar sem eitthvert allsherjarafl ræður för án þess að frjáls vilji mannsins skipti neinu verulegu máli. Vandinn sem felst í hugtaki Vicos um guðlega forsjón er hins vegar sá að ef sagan þróast algjörlega eftir fyrirætlun Guðs almáttugs er ekki síður um örlagahyggju að ræða en í stóuspeki. Því verður að teljast hæpið að sú hafi verið raunveruleg afstaða Vicos. En þá er ljóst að skýra verður stöðu og hlutverk forsjónarinnar með einhverjum öðrum hætti en að líkja henni við andann í heimspeki Hegels eða inngrip Guðs í frjálsar ákvarðanir mannsins.[20]

Ein leið til þess er sú að halda því fram að sjá þurfi í gegnum hástemmdar trúarjátningar Vicos og líta á vond og mótsagnakennd rök í máli hans sem dulin skilaboð til lesenda um að taka ekki sérlega hátíðlega þá afstöðu sem þeim er ætlað að styðja. Þannig heldur Frederick Vaughan því fram að óþarft sé að gera ráð fyrir guðlegri forsjón í heimspekikerfi Vicos; hún tolli í raun illa við þá siðferðilegu afstæðishyggju Vicos að náttúruréttarkenningin hafi fyrst komið fram á sjónarsviðið (og þar með skipt máli) þegar þjóðir með ólíka og jafnvel andstæða siði tóku að eiga með sér vaxandi samskipti. Yfirlýsingar sem bendi til annars beri þ.a.l. aðeins að túlka sem tilraun höfundar til þess að koma eldfimri kenningu sinni í gegnum nálaraugu ritskoðunar rannsóknarréttarins, sem menn fundu vissulega enn fyrir á tíma Vicos.[21]

Með svipuðum hætti hefur hugmyndasagnfræðingurinn Jonathan Israel fært rök fyrir því að Vico geri hvergi heiðarlega tilraun til þess að skýra hvað sé guðlegt við forsjónina. Annars vegar megi í Hinum nýju vísindum finna ýmsar hugmyndir sem eigi mest sammerkt með heimspeki Spinoza, Bayle og öðrum „natúralistum“ (þ.e. efnishyggjusinnum) 17. aldar, s.s. um að samfélagsstofnanir manna eigi sér aðeins rót í þörfum þeirra og kröfu um öryggi. Þegar kannað er með hvaða hætti forsjónin er að verki í sögunni sé ekkert sem bendi til þess að hún sé af yfirnáttúrulegum eða yfirskilvitlegum toga eða að hún birtist í kraftaverkum. Þvert á móti séu birtingarmyndir hennar (samfélagsstofnanirnar sem menn komi á fót) aðeins skynsamleg skipan mála í samspili manna (væntinga þeirra, ótta og siðvenja) og náttúru; andstaðan við stóu og Epíkúr sé aðferðafræðilegs eðlis, þ.e. tilraun til þess að lýsa þessu samspili án vélrænnar nauðhyggju (stóuspeki) eða þeirrar trúar að allt sé tilviljunum undirorpið (Epíkurismi). Þessu hafi andstæðingar upplýsingarinnar á 18. öld á borð við Finetti áttað sig á og því aldrei gert þá skissu að telja Vico til vopnabræðra sinna.[22]

Þótt þessi túlkun á Vico sé vel rökstudd verður hún þó að teljast nokkuð afdráttarlaus, enda krefst hún þess að lesandinn hugsi gegn því sem höfundur segir á fjölmörgum stöðum, þannig að nánast verði um „geðklofa“ lestur að ræða. Leon Pompa reynir að forðast að ganga jafn langt í túlkun sinni en viðurkennir að ef öll ummæli Vicos um forsjónina eru tekin saman séu þau það misvísandi að þau geti ekki myndað samstæða heild. Því leggur hann til að forsjónarhugtakinu sé skipt í tvennt, þ.e. í „íverandi“ (e. immanent) og „yfirskilvitlega“ (e. transcendent) forsjón. Sú fyrrnefnda er að verki í sögunni og er af þeim „natúralíska“ toga sem Vaughan og Israel telja að Vico aðhyllist einvörðungu. Sú forsjón sé ekki fyrirfram gefin heldur komi í ljós eftir á, þegar eftir því er gaumur gefinn hversu „náttúrulega“ samfélagsstofnanir manna mótast, þ.e. án tilverknaðar yfirskilvitlegs guðs. Á hinn bóginn sé oft að finna staði í Hinum nýju vísindum, eins og í tilvitnuninni hér að ofan, þar sem forsjóninni er lýst sem „huga“ er vinni eftir langtímamarkmiði, s.s. því að viðhalda mannlífi á jörðu; henni megi því lýsa sem yfirskilvitlegri þar eð hún getur ekki verið hluti af þessum heimi. Spurningin er sú, segir Pompa, hvort Vico hafi ruglað þessum tvenns konar skilningi saman til þess að sigla undir fölsku flaggi rétttrúnaðar, eins og Vaughan og Israel halda fram, eða hvort hann hafi ekki gert sér grein fyrir því hversu „natúralísk“ heimspeki hans væri. Um það getum við aldrei komist að endanlegri niðurstöðu, ályktar hann, enda ekki um neina úrslitaspurningu að ræða hversu meðvitaður Vico hafi verið um þetta ósamræmi til þess að skilja megi heimspeki hans.[23]

Sjálfsagt má einnig spyrja hvaða þýðingu það hafi að velta því fyrir sér, á tímum rústabjörgunar og aðkallandi þjóðfélagsvandamála, hvort forsjónarhugtak Vicos sé veraldlegs eða guðlegs eðlis. En hin eilífa spurning um tilgang og gagnsemi heimspekilegra vangaveltna sem þessara þarf í þessu tilviki ekki að vera svo hvimleið sem oft ella. Því hvað er lífsmottó heillar þjóðar um að „þetta reddast“ eða „þetta hefst á endanum“ annað en einlæg og djúp trúarjátning sömu þjóðar á að forsjónin sé að verki í sögulegum veruleika hennar? Það hlýtur þá einnig að skipta einhverju máli hvort sú forsjón teljist vera veitt að ofan (með þeirri nauðhyggju sem af því getur stafað) eða að hún sé einfaldlega skynsamleg skipan samspilsins milli manns og náttúru sem komist á þegar náttúrulegar aðstæður leyfa. Spurningin sem eftir situr er hvort við séum einhverju nær um það hvers vegna „þetta reddast“ (eða eigi að reddast) við það að hugleiða forsjónarhugtak Vicos.

 


[1] Giovanbattista Vico: Vita di Giovanbattista Vico scritta da se medesimo. Sjá: http://www.intratext.com/IXT/ITA1788/_P1.HTM; The Autobiography of Giambattista Vico, (þýð. Max Harold Fisch og Thomas Goddard Bergin), Cornell University Press: Ithaca og London 1944, s. 111.

 

[2] Max Harold Fisch: „Introduction“, The Autobiography of Giambattista Vico, s. 31-36.

 

[3] G. Vico: “II. De nostri tempore studionis Ratione”, Œuvres choisies de Vico contenants sés Mémoires écrits par lui-même, La science nouvelle, Les opuscules. Lettres etc. précédées d‘une introduction sur sa vie et ses ouvrages, (ritstj. J. Michelet), Ernest Flammarion: Paris [1835?], s. 145-162, hér s. 162. Sjá: http://www.archive.org/stream/oeuvreschoisiesd00vicouoft#page/n3/mode/2up

 

[4] Giambattista Vico: “IV. Réponse à un article d’un journal d’Italie …”, Sama rit, s. 164-169.

 

[5] Giambattista Vico: “De l’antique sagesse de l’Italie, retrouvée dans les origines de la langue latine”, Sama rit, s. 211-280, hér s. 222-223. 

 

[6] Sama rit, s. 225-227.

 

[7] Sjá hugleiðingar Leon Pompa um hvaða þættir það eru í heimspeki Vicos sem geri honum kleift að komast að þessari gjörbreyttu niðurstöðu í: Leon Pompa: Vico. A study of the ‘New Science’, (2. útg.), Cambridge University Press: Cambridge o.fl. 1990, s. 75-86.

 

[8] Sjá hugleiðingar þýðenda ensku útgáfunnar um allar mögulegar leiðir til þess að skilja þennan titil í: “Introduction”, The New Science of Giambattista Vico. Revised Translation of the Third Edition (1744), (þýð. Thomas Goddard Bergin og Max Harold Fisch), Cornell University Press: Ithaca og London 1968, s. xix-xlv. Þess má geta að önnur og þriðja útgáfa ritsins bar talsvert styttri titil: Grunnreglur nýrra vísinda um sameiginlegt eðli þjóða.

 

[9] Giambattista Vico: Princìpi di scienza nuova, Arnoldo Mondadori Editore: Milano, Napoli 1992, s. 121. Tölur innan sviga vísa númer efnisgreinar í Hinum nýju vísindum.

 

[10] Sama rit, s. 237.

 

[11] Ingi Sigurðsson: “Um söguspeki Vicos (Erindi flutt á fundi í Félagi áhugamanna um heimspeki 6. maí 1979)”. (fjölrit), s. 17-18.

 

[12] Thomas Whittaker: Reason. A Philosophical Essay with Historical Illustrations (Comte and Mill, Schopenhauer, Vico, Spinoza), Greenwood Press: Westport, Conn. 1977, s. 141-143.

 

[13] Monarchia er hér þýtt orðrétt sem einveldi, enda notar Vico það sem víðara hugtak en stjórn konunga, auk þess sem Sesar gerðist ekki formlega konungur í Róm.

 

[14] Með hring er átt við heilt ferli sjálfstæðrar þjóðar í gegnum goðveldis-, hetju- og mannöld. Að því ferli loknu tekur nýr hringur við. Í fjórða hluta Hinna nýju vísinda birtist þó ákveðin mótsögn í þessu sambandi: Í seinni hringnum tilheyra hólmgöngur goðveldisöld hvað (10) dóma varðar en þær tilheyra einnig (11) tímabili hetjualdar; með síðarnefnda tímabilinu mun Vico einkum hafa haft miðaldir í Evrópu í huga.

 

[15] Þessi afstaða er í samræmi við eftirfarandi yfirlýsingu í lok fyrsta hluta verksins: „[Þ]ar eð guðleg forsjón hefur komið þeim þannig fyrir urðu stofnanir þjóðanna, verða þær og munu þróast eins og rökstutt er í þessum Vísindum, jafnvel þótt óendanlegir heimar spryttu upp í eilífðinni, nokkuð sem er örugglega ekki tilfellið.“ (348)

 

[16] Leon Pompa telur þessa svartsýni Vicos stafa af því að hann álíti ímyndunaraflið og skynsemina ekki rúmast á sama tíma hjá einni og sömu þjóðinni. Sú grunnregla stangist þó á við greiningu hans sjálfs á ýmsum söguskeiðum: Á t.d. goðveldisöld, þegar ímyndunaraflið á að vera ráðandi í hugum fólks, beita lægri stéttir engu að síður skynsemi sinni til þess að hafna guðlegu tilkalli ráðandi stétta til valda. Ef þessir tveir ólíku þættir hugarstarfseminnar útiloka ekki hvor annan þarf Vico því ekki að óttast að öll samfélagstengsl rofni á mannöld, þegar skynsemin ræður för. Ég er þó ekki viss um að þetta dæmi eitt og sér dugi til þess að rökstyðja mál Pompa. Sjá: Leon Pompa: „Vico, Giambattista“, Routledge Encyclopedia of Philosophy. v. 9. Sociology of knowledge to Zoroastrianism, Routledge: London og New York 1998, s. 599-606. 

 

[17] Giambattista Vico: Princìpi di scienza nuova, s. 510.

 

[18] „Löggjöfin metur manninn eins og hann er til þess að nýta hann í góða þágu í mannlegu samfélagi: úr grimmd, ágirnd og metnaði, þeim þremur löstum sem eru ávallt til staðar hjá mannkyninu, býr hún þannig til hermennsku, verslun og stjórnmál og þar með styrk, auð og visku ríkisins; og úr þessum þremur höfuðlöstum, sem gætu hæglega eytt mannkyninu á jörðu, kemur hún á samfélagslegri hamingju. Þessi regla sannar að guðleg forsjón sé til staðar og að hún sé guðlegur löggefandi hugur sem hafi gert úr ástríðum mannanna, sem leita allir eigin hags og myndu ella lifa sem villidýr í óbyggðum, þjóðfélagslegar stofnanir er tryggja að þeir lifi í mannlegu samfélagi.“ (132-133) Sama rit, s. 79-80.

 

[19] Max Harold Fisch: „Introduction“, The Autobiography of Giambattista Vico, s. 63.

 

[20] Leon Pompa: Vico. A study of the ‘New Science’, s. 51-56. Heimspeki Vicos er að því leyti kaþólsk að hún viðurkennir frelsi mannsins. Vandinn er hins vegar sá hvernig gera megi grein fyrir því að guðleg forsjón sé að verki í sögunni án þess að hún skerði þetta frelsi.

 

[21] Frederick Vaughan: The Political Philosophy of Giambattista Vico. An Introduction to La Scienza Nuova, Martinus Nijhoff: Haag 1972, s. 19-27. Dæmi um þessa lymsku sér Vaughan einnig í því að Vico geri enga heiðarlega tilraun til þess að rökstyðja af hverju þróunin sem allar þjóðir fylgi eigi ekki að gilda um hina útvöldu þjóð gyðinga. Vico geri þessa undantekingu bersýnilega til þess eins að verða ekki sakaður um guðlast. (Sama rit, s. 27-33.)

 

[22] Jonathan I. Israel: Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man 1670-1752, Oxford University Press: Oxford, New York 2006, s. 528-537.

 

[23] Leon Pompa: Vico. A study of the ‘New Science’, s. 56-61.

 

Fyrirlestur um bókina Hávamál. La voce di Odino.

Norrænar og suðrænar þjóðir tengdust með ýmsu móti um leið að germanskar þjóðir komu til sögunnar.

Á tímum þjóðflutninga herjuðu margar germanskar þjóðir um rómverska heimsveldið. Nokkur rómversk-germönsk ríki risu innan rómverska heimsveldisins. Austurgotar og Langbarðar settust að á Ítalíu auk annarra þjóða, en uppruna þeirra má rekja til norrænna landa. Þessi fólksstraumur og hugmyndaflæði úr norðri hélt áfram á komandi öldum, og nokkrum öldum síðar herjuðu Norðmenn á hérað eitt á Norður Frakklandi og settust síðan að þar sem nú heitir Normandie. Á elleftu öld fóru Norðmenn frá Normandie og skiptust í tvo flokka. Öðrum flokkinum stýrði Vilhjálmur annar og hertók sá Bretland þar sem Vilhjálmur gerðist konungur. Hinn flokkurinn hélt á suðrænar slóðir og stofnaði Ducato di Aversa, nokkrum kílómetrum fyrir norðan Napólí, til að verja Napolí fyrir Langbörðum. Höfuðstöðvar Norðmanna voru í Aversa. Smám saman unnu þeir öll lönd á Suður-Ítalíu og þeir luku við landvinninga sína hunðrað árum síðar, það er að segja árið 1140 þegar þeir hernumu borgina Napólí og Ruggero il Normanno, Hróðgeir hinn norski, varð konungur borgarinnar. Sagan endar ekki hér.

Í þjóðskrá frá elleftu öld í Amalfi fundu fræðimenn nafnið Ionaccharusar, sem er latnesk mynd nafnsins Jónakur, nafn sem hægt er að finna í Eddukvæðum og þetta nafn fannst hvergi annars staðar sem persónunafn. Þessi fólksstraumur og hugmyndaflæði sem hér er greint frá streymdi úr norðri í átt til suðrænna landa, sjaldnar frá suðri til norðurs, en þetta hefur breyst í dag.

Það er vaxandi áhugi meðal Ítala, og þá sérstaklega suðrænna Ítala, á fornnorrænum siðum og bókmenntum. Ástæðuna fyrir því er áreiðanlega að finna í hjörtum nokkurra manna sem voru nokkurn veginn norrænir að uppruna.

Til hvers að þýða Hávamál yfir á ítölsku? Hávamál eru eitt fárra rita þar sem unnt er að kynna sér heimspeki norrænna þjóða til forna. Hugrekki og hreysti víkinga var vel þekkt víðast hvar í Norðurálfu. Hvað hugsuðu þeir þegar þeir sigldu í leit að nýjum löndum og ævintýrum? Hvað skynjuðu þeir? Svarið við þessum spurningum tel ég að finna megi í Hávamálum.

Þar er líka hægt að finna tilfinningar sem maður getur enn skynjað með því að ferðast um norræn lönd. Til dæmis rakst ég á dagbækur ferðamanna sem ferðuðust um Norðurlöndin. Ég las þar um ýmsa furðulega viðburði manna sem fóru á vit ævintýra, oft á puttanum. Einn þessarra puttalanga hitti á ferðum sínum mann sem strax við fyrstu kynni bauð honum ekki einugis bílfar heldur einnig gistingu. Þetta var eins og að lesa XLVII. erindi Hávamála: Ungr var ek forðom, fór ek einn saman. Þá var ek villr vega. Auðigr þóttumz er ek annan fann: maðr er mannz gaman.

Við þennan lestur vaknaði hjá mér löngun til að vita meira um Hávamál og kanna hvort þar væri að finna heildstætt hugtakakerfi. Þetta varð til þess að ég þýddi þau og byrjaði að rannsaka. Með þessu móti uppgötvaði ég nákvæmt heimspekikerfi, og við hugleiðingu á efni ritsins fann ég margar hliðstæður við heimspeki og trúarbrögð annarra þjóða. Þessi samanburður hjálpaði mér að skilja nánar ýmis hugtök Hávamála.

Viðfagnsefni Hávamála eru margvísleg. Það er erfitt að finna neitt sérstakt meginviðfangsefni. Það sem einkum skiptir máli í þessu samhengi er hvaða aðferð er valin til að nálgast viðfangsefnið. Þau eiga sér margar hliðar og við hvern lestur skilur maður eitthvað nýtt.

Að svo mæltu ætla ég að lýsa minni túlkun fyrir ykkur. Fræðimenn hafa skipt Hávamálum í marga þætti eftir umræðuefni og það er umdeilt hvort hver þáttur fyrir sig hafi upprunalega verið sjálfstæður þáttur eða ekki. Þó held ég að það sé hægt að finna sameiginlegan þráð: leit að andlegri þekkingu.

Hávamál byrja á Gestaþætti og þar er þekkingarleit lýst með myndlíkingu. Hugtakið „ferð“ skiptir miklu máli í Gestaþætti. Til þess að fræðast um lífið, þarf maður að ferðast.

Þetta á sér að minnsta kosti tvær hliðar. Annars vegar, til þess að maður geti náð sér í visku, verður hann að ferðast í burtu frá „sál“ sinni, vegna þess að það er ómögulegt að læra eitthvað nýtt ef hann fer ekki út fyrir hólm sinn. Hins vegar táknar ferðin hlutbundnara hugtak, það er að segja að maður sem kannar nýjar slóðir, heyrir atriði sem hann hefur aldrei fyrr heyrt, og sér form, liti, og myndir sem hann hefur aldrei séð. Hvað þá?

Maður verður því að víkka viðhorf sitt, augun verða að venjast einhverju sem þau hafa aldrei séð, eyrun einhverju sem þau hafa aldrei heyrt áður, og sama á við um önnur skynfæri, þannig að skynsemi og hugur styrkjist. Að sjálfssögðu er maður varaður við því að gæta sín þegar hann kemur „heimisgarða til“ og að verða ekki „at augabragði.“ Annars vegar verður maður að yfirgefa hús sitt til þess að forðast að verða „heimskur“, sem leiðir af orðinu „heim“. Í fimmta erindi er sagt:  Vitz er þörf,  þeim er víða ratar, dælt er heima hvat. At augabragði verðr sá er ekki kann ok með snotrom sitr.

En híns vegar er ekki hægt að leggja af stað án þess að vera sálrænt og andlega undirbúinn, þannig að minna Hávamál okkur á að leitin að þekkingunni er oft hættuleg hvort sem þessi þekking sé andleg eða ekki, þar af leiðandi í CXII. erindi er sagt: nótt þú rísat, nema á njósn sér, eða þú leitir þér innan út staðar. Þetta þýðir í fljótu bragði að maður verður ekki að fara út á nóttunni nema að hann sé að njósna eða þarf að gera þarfir sínar. Inntak þessa erindis virðist vera grín, en þvert á móti er það mjög alvarlegt. Þekkingarleit á sér stað í „nótt“ og þar búa fornir draugar sem hræða menn, allt sem vekur manni ógn og hann verður fyrst að öðlast sálarró áður en hann leggur af stað, með öðrum orðum verður hann að undirbúa sig.

Mjög fallegur hlutur sem tengist þessu er gestrisni. Annars vegar er brýnt fyrir mönnum sem inni sitja að fagna vel gesti og ganganda, af því það er ekki hægt að dæma mann áður en maður kynnist honum. Hins vegar er að segja að sá sem yfirgaf lífsþægindi sín til að ferðast, á skilið mikla virðingu vegna þess að hann veit að bylgjur gætu étið hann eða fjall svelgt hann fyrir fullt og allt.

Þó verður hann að forðast að treysta of á að aðrir sýni honum þessa virðingu, vegna þess að heimurinn er grimmur, þess vegna minna Hávamál hann á í fyrsta erindi: Gáttir allar, áðr gangi fram, um skoðaz skyli, um skyggnaz skyli, þvíat óvisst er at vita, hvar óvinir sitja á fleti fyrir.

Annað fagurt atriði sem er hægt að rekast á í þessu heimspekikerfi er vináttan.

Að eiga vini hjálpar manni að losna við eigingirni sína og þetta er mikilvægt, og brýn nauðsyn þeim sem leggja af stað.Vináttunni er lýst með hugtakinu „gjöf“, bæði efnislega og andlega séð. Mér finnst mikilvægt að dvelja aðeins við efnislega hlið þessarar gjafar. Fyrsta skilyrði sem maður verður að fylla til þess að sigra sjálfan sig er að losa sig við ástríðu á jarðbundnum hlutum. Hann þarf að skilja að þeir eru hverfulir, það er að segja, að þeir eru ekki til. Manni gagnast ekki að búa yfir gervi-gleði sem myndast af gervi-eigum, hlutum sem eru í raun fjargengilegir, og mörg falleg erindi Hávamála fjalla einmitt um þetta og LXXVIII. varar sérstaklega við þessu á þessa lund: Fullar grindr sá ek fyr Fitjungs sonom: nú bera þeir vánarvöl. Svá er auðr, sem augabragð: hann er valtastr vina. Til þess að undirstrika þetta hugtak á hátíðlegan hátt, minnir Óðinn okkur á að allir hljóta að deyja: Deyr fé, deyja frændr, deyr sjálfr it sama: enn orðztðtirr deyr aldregi hveim er sér góðan getr. Þetta allfræga og sólfagra erindi túlka ég á þessa leið. Á meðan maður lifir, þá framkvæmir hann athafnir sínar. Þótt hann deyji, þá skilur hann eftir sig gjörðir sínar og verk, og tekur með sér út fyrir gröf og dauða, og ef einhver kjarni mannsins heldur áfram að ganga meðfram straumi tímans, þá ber hann alla þekkingu og niðurstöður rannsókna sinna í nýjar „endurfæðingar“.

Eftir Gestaþáttinn, birtast í Hávamálum tveir áhugaverðir þættir sem fjalla á yfirborðinu um ást. Fyrri er kallaður Billungs mær. Þessi þáttur er gríðarlega dularfullur og fræðimenn hafa brotið heilann til þess að reyna að útskýra hann. Áhugaverðasta umfjöllun sem ég hef rekist á um þetta efni er að öllum líkindum grein Sigurðar Nordals. Konan sem rætt er um, í þessum þætti, reynir að fæla Óðinn frá sér með öllum ráðum, en að lokum þegar Óðinn er orðinn þess fullviss að hann fái hana, finnur hann einungis hundstík í rúminu hennar. Samkvæmt grein Sigurðar Nordals, gæti hér verið um að ræða, að þau álög sem Óðinn ætlaði að leggja á konuna til að vinna hylli hennar, hafi færst yfir á tíkina.

Áhugaverðari og að miklu leyti skiljanlegari er komandi Gunnlaðarþáttur. Í þessum þætti sigrar Óðinn ást Gunnlaðar og fær skáldamjöðinn. Umfjöllun Hávamála um þessa sögu er sundurlaus og það er ekki víst að þessi þáttur endurspegli algjörlega umræðuefnið sem Snorri sagði frá í sinni Eddu. Það eru samt ofsalega áhugaverð tákn sem birtast í gegnum huluna. Mjöðurinn er dulinn ofan í fjalli og Gunnlöð er að gæta hans. Viðburðurinn á sér stað síðla hausts. Samkvæmt Snorra, fór Óðinn í gegnum fjallgöng sem hann gerði sjálfur til Gunnlaðar og svaf hjá henni þrjár nætur. Í Hávamálum virðist þetta vera staðfest. Snorri bætir við að Óðinn fékk að lokum allan mjöð og dulbúinn sem örn fer hann með mjöðinn til Valhallar. Í Hávamálum er áreiðanlega að finna nokkurs konar löggilt brúðkaup Óðins og Gunnlaðar.

Þetta er hægt að útskýra á margan hátt án þess að lenda í mótsögnum. Túlkanir lýsa oft hvor annarri. Óðinn gæti táknað það sem í gullgerðarlist er konungur, Sól og Gunnlöð þá drottningu, Mána. Frá töfrakynmökum þeirra birtist þá Mikla Verkið, sem er framköllun andlegrar þekkingar sem mjöðurinn táknar. Það undirstrikar háska þessarar aðferðar. Ég ætla að vekja eftirtekt á annarri hlið táknafræði þessar frásagnar. Óðinn skríður ofan í fjallið sem ormur og birtist aftur sem örn. Þetta táknar andstæða póla í manninum. Ofan í honum dyljast bæði ormurinn og örninn (sjá myndina hér að neðan). Andleg æfing setur orku manns í hreyfingu og breytir ormi í örn ef hann æfir sig vel. Það sakar ekki að muna að örninn er á tindi Yggdrasils og ormurinn í rótunum. Yggdrasill er alheimurinn og maðurinn er spegilmynd hans. Macrocosmo og microcosmo.

Þrír þættir loka Hávamálum: Loddfáfnismál, Rúnatal og Ljóðatal. Í Loddfáfnismálum eru Loddfáfni gefin nokkur heilræði, sem eru í raun undirbúningskennsla viðhafnarvígslu.

Henni er lýst í Rúnatali sem sjálfsfórn Óðins. Hann hékk á Yggdrasli níu nætur til þess að öðlast nokkurs konar ínnvígslu þekkingu eins og í CXXXVIII. erindi er sagt: Veit ek, at ek hekk vindgameiði á, nætr allar nío, geiri undaðr ok gefinn Óðni, sjálfr sjálfom mér, á þeim meiþi, er mangi veit, hvers hann af rótom renn. Það sakar ekki að muna að Yggdrasill samsvarar hinu latneska Axis Mundi og alheimstré heimsmyndar nokkura þjóða í Norður-Rússlandi (heimsmynd shamanisma). Í þessari heimsmynd eru þrír heimar. Í hverjum heimi er Pólstjarna, þannig að þessi ás sem fer yfir þrjá heimana er fastur við Pólstjörnur. Staður þar sem er alheimstré eða ás er griðarlega heilagur. Í norrænni heimsmynd eru þrír (samkvæmt nokkrum heimildum níu) heimar: Valhöll, Miðgarður og Hel. Ásinn eða Axis Mundi eða Yggdrasill táknar einingu alheimsins. Óðinn, innvígður maður, ferðast meðfram upp og niður Yggdrasil. Um leið og vígslan sem innifelur sjálfsfórn er búin, tekur Óðinn upp rúnir, það er að segja innvígslu hefur verið lokið og hann hefur öðlast þá þekkingu sem hún fól í sér. CXXXIX.: Við hleifi mic seldo,  né við hornigi, nýsta ec niðr; nam ek upp rúnar, œpandi nam, fell ek aptr þaðan.

Ég ætla að undirstrika tvö merkileg tákn: óp og blómstrun. Óðinn tók upp rúnir æpandi. Óp táknar vakningu, þegar þekkingaraugað lýkst upp. Þegar Buddha uppgötvar frumorsök tilverunnar, heyrir hann öskur ljóns. Ávinnungur þekkingarinnar er eins og ný fæðing og í Hávamálum er þessu lýst sem blómstrun í CXLI. erindi: Þá nam ek frœvaz ok fróðr vera ok vaxa ok vel hafaz; orð mér af orði orðz leitaði, verk mér af verki verks leitaði.

Óðinn finnur þekkinguna í nóttinni, í dauðanum, enda fór hann yfir níu heimana á meðan líkami hans hékk fjörlaus á tréinu. Endurfæðing hins nýja Óðins er eins og fæðing nýrrar Sólar, nýs árs við Vetrarsólstöður, sem í rómverskum siðum var undir merkjum Angeronu, Gyðju sem var sýnd með fingur á munni í þann mund að fyrirskipa innvígsluþögn, þögnina á undan vakningunni, á undan „ópinu“.

Í síðasta þætti, Ljóðatali, lýsir Óðinn hvað hann sé fær um að framkvæma með þeirri þekkingu sem hann hefur öðlast: sæfa sjó, endurvekja dauða, lækna sjúka menn, meðal annars. Í raun og veru er þessi lýsing að mestu leyti táknræn. Hann gat ekki sagt beint út í hverju viska hans fælist vegna þess að hún er þekking sem fæst með innvígslu og hún er of vaxin mannlegum skilningi.