Tag Archives: Refugee

Arab Muslim Immigrant Women in Iceland: Immigration experiences and future expectations

In the last two decades the immigrant population has increased greatly in Iceland (Statistics Iceland, 2020a). Immigrants come mainly from Europe and Scandinavia. Recently, due to the war in Syria, Iceland has experienced an influx of refugees from the Arab world. The most visible symbol of these new arrivals is seeing women wearing headscarves (Hijab) in Iceland.

There are cultural challenges involved in moving from an Arab country to Iceland, particularly because many Arab countries limit the participation of women in decision-making in almost all public and private aspects of life (Valentine, 2004). Arab Muslim societies are mostly considered to be patriarchal cultures, in which men have power over women (ibid.). Moving from this culture to Iceland, which prides itself as a leading country for gender equality, creates challenges.

The present study explores the perceptions and experiences of Arab Muslim immigrant women in Iceland. At this time only one MA-thesis has been done on the self-image of Muslim women in Iceland (Guðmundsdóttir, 2012), which focuses on their relationship towards Islam. The intention of this research is to gain more insights into the Arab Muslim immigrant women’s post-immigration experiences, the social and cultural challenges they face in Iceland and how they deal with conflicting norms and values between home and host society.

Background, theoretical framework and literature review

In recent years Iceland has experienced a growing number of Arab immigrants.  In 2010 Iceland was home to 342 Arabs, up to 430 in 2015 and 833 in 2018 (Statistics Iceland, 2020b). The majority of Arabs in Iceland in 2018 were from Syria, with 217 individuals, and 215 from Morocco. From the total number of Arab immigrants, 279 are female and 554 are male. Compared to the Scandinavian countries, the Muslim community in Iceland is small (Seddeeq, 2017).  The participants in this study are either refugees or women who immigrated to Iceland with their families.

Immigrating to a new country is a challenge for every immigrant (Kim, 2017), but the experience of immigration to a new country varies between individuals. Each immigrant has his/her unique immigration story. In general, when people immigrate to a new country, they bring with them their social and cultural capital, which encompasses their language, skills, education, behaviour, habits, traditions and experiences (Erel, 2010). Thus, when immigrants try to adjust to a different social and cultural environment, acculturation may occur (Berry, 2005). Acculturation is defined as “the dual process of cultural and psychological change that takes place as a result of contact between two or more cultural groups and their individual members” (ibid.: 698). Moreover, the acculturation process is related to two basic issues which challenge individuals and groups (ibid.). The first issue is the extent to which one can maintain one’s heritage, culture and identity, while the second is the proportion of contact and participation in the host society and with other ethnic cultural groups (ibid.).

When ethnic immigrants like Arab Muslim women move to a new environment like Iceland, many of them face cultural clashes between their own and the new culture. One of the options for Arab Muslim women to confront these cultural challenges is to use acculturation strategies by selecting and adopting cultural values and traditions from both cultures. In Norway, which is culturally similar to Iceland, Predelli (2004) describes how immigrant Muslim women in Oslo use the flexibility and complexity of Islam to define gender roles and to support their own views and practices like getting jobs or getting help in their homes.

The effect of the new society’s values on Arab Muslim women and families varies from one individual to the next, depending upon different factors such as religiosity, the effect of their own culture and traditions, education and class. Immigrants who live in an environment with a strong emphasis on tradition can find it more difficult to change their roles and values, while those with a more open mind may find it easier to accept these changes (Erel, 2009). In addition, the adaptation process for Arab Muslim women in the new society is affected by how flexible they are and by how the host society treats them (Barkdull et al., 2011; Kim, 2001). In his study on immigrant women from Turkey living in Germany and Britain, Erel (2010) discovered that if immigrants were flexible and able to change their cultural capital, the integration process was facilitated, even if it was difficult for these women to adapt completely to the new culture.

Being a minority group surrounded by a different culture with its values, traditions and beliefs leads immigrants to reassess themselves and their identity (Duderija, 2007). The development of a new identity for a Muslim Arab is closely dependent on his/her primary religious-cultural identity. There is a tendency for immigrants belonging to minority religious groups to become more religious after leaving their countries. For many Muslim immigrants in western societies, religion is considered to be an important component of their identity because it helps them to feel in control, and gives them a sense of belonging while living in western culture (ibid.).

In western societies, Muslim women wearing Islamic outfits are easily recognised. This visibility adds another challenge to adaptation. Arab Muslim immigrant women are the group of “others” because of their appearance. Studies have shown that the migration process may lead to isolation and the feeling of loneliness (Bereza, 2010; Ísberg, 2010). It is common that immigrant women feel isolated and culturally homeless when they move to a different social and cultural environment where they have less access to social life and less support (Bereza, 2010; Ísberg, 2010).

Methodology

This research focuses on the social and cultural changes and challenges faced by Arab Muslim immigrant women in Iceland. The aim is to gain a deeper understanding of the women’s post-immigration experiences and to map the experiences of Arab Muslim immigrant women who live in Iceland outside the capital area; their main social and cultural challenges, which are related to life changes, religion and cultural identity, differences between Iceland and the Arab world, adaptation, future expectations and how they experience the attitudes of the locals.

To answer these questions, a qualitative research method was used. As Creswell (2009) states, qualitative research is an adequate method used as a “means (of) exploring and understanding the meaning individuals or groups ascribe to a social or human problem” (p. 4). While doing qualitative research and during data collection, the researcher uses what he sees, hears and notices; it helps him to develop new concepts, to analyse the data, and to answer and justify the research questions (Patton, 2002).

The method applied consisted of semi-structured in-depth interviews with nine Arab Muslim immigrant women who live in Iceland outside the capital area for one to four years. The women were of three different nationalities. The age of the women ranged from 18 to 70 years old, and they had all lived in Arab countries for more than 15 years before moving to Iceland. By using semi structured interviews, the researcher is able to use a set of core questions in all interviews, but the structure is not set in stone; it is also possible to add questions or explore some topics in more detail or follow a new thread that the interviewee introduces.

The data was analysed and interpreted by using the grounding theory approach tools. The grounded theory method uses a very systematic and structured strategy to analyse the data, which helps to delve deeper into the interviews materials and elicit meanings from the data (Woods et al., 2002). The grounded theory process is based on three coding steps: open coding, axial coding and selective coding. These three steps help break the original data down and clarify and arrange the concepts (Woods et al., 2002; Lawrence & Tar, 2013).

The participants grew up in different environments; three of them lived in developed cities. while the others lived in rural areas where it was not common for girls to go to school. Three of the participants do not read or write, four had only finished elementary school, while two are studying in secondary schools in Iceland. All but one wore headscarves.

Issues of confidentiality were raised at the beginning of the interviews and the participants were briefed about the research. At the beginning of each interview, the aim of the study was explained and permission to record the interview was given. The duration of each interview varied from 40 minutes to one hour. The location and the time of the interviews were chosen by the interviewees. They were carried out in Arabic. They were transcribed in Arabic and then translated into English. All the transcriptions were reviewed and analysed to bring out categories that related to participants’ experiences and attitudes, and themes were identified and explored in the following sections.

Data analysis procedures

Grounded theory is a systematic approach that helps the researcher to analyse the data through three steps. The first step started during and after each interview by writing notes and comments. The second step was coding the data. The coding includes three steps to find the core categories: open coding, axial coding and selective coding. In the grounded theory approach, you can use more than one coding at the same time. First, the interviews were read carefully and analysed line-by-line. Many codes that reflected the main concepts were created. This is called open coding. By doing this step the codes and concepts that were the basic units of analysis were discovered from the data (Strauss & Corbin, 1998). Before going deeper into the codes, the codes were given similar labels to outline the primary categories for the analysis (Crang & Cook, 1995). Fourteen categories were found and labelled according to the aim of the research; lifestyle changes, social life, following their country’s traditions that the participants brought with them, culture shock, adaptation, language barrier, cultural and social differences, religion, dress code, gender roles, reactions of the host society, expectation vs reality, children’s happiness, children’s future prospects and educational approach in Iceland.

Secondly, the concepts and the codes discovered in the first step were connected, this step is called axial coding. Axial coding helps to find the connection between the codes, the concepts and the categories since “the use of the grounded theory approach allows the connection of codes and categories in the data to be established and theoretical propositions to be developed” (Woods et al., 2002: 46). The categories were combined and reduced to six sub-categories. These sub-categories were: lifestyle changes and traditions, differences and adaptation, isolation and social life, gender roles, religious identity and children’s school.

The third step was to select the codes and concepts which were related to the research aim and this stage of coding was the final step of coding and is called selective coding. Selective coding identifies categories that build the framework (Woods et al., 2002). This third step identified five categories which were labelled: life in Iceland, adaptation and lifestyle changes, social and cultural values, cultural and religious identity and children’s schooling and future expectations.

Ethical issues related to the study

All participants were willing to take part in this study voluntarily and gave informed consent. Before each interview, the purpose of the study and the benefits that would come from it were explained (Akaranga & Makau, 2016). Issues of anonymity and confidentiality were raised at the beginning of all interviews. To increase confidentiality, all personal information like real names, nationalities and ages, the name of the cities where the women live were removed. All women were given pseudo names in the findings chapter for confidential reasons. These names are: Aya, Fatima, Hanan, Hiba, Lubna, Maryam, Marah, Qamar and Zena.

Findings

The main findings are discussed in four main themes. The first theme explores the purpose behind migration and explains the challenges faced by the women; the second theme explores adaptation and lifestyle changes, the third discusses gender roles and values and the fourth theme is concerned with the women’s religious and cultural identity. These themes are all interconnected and highlight issues that affect Arab Muslim immigrant women’s lives in Iceland.

Life in Iceland and its challenges

The women have different stories behind their immigration to Iceland. Nevertheless, most of them implied in the interviews that they came to Iceland involuntarily. Marah and Fatima immigrated to Iceland because their husbands were already living there. For the refugee women in the study, the decision to move was mostly for safety and a better future for themselves and their children, since they had all left their native countries because of war. The opportunity to come to Iceland was arranged through the UNHCR resettlement program which does not give refugees the opportunity to choose the country of resettlement and leaves refugees without much agency in the decision process (UNHCR, 2018). Aya was the only woman who came to Iceland by choice.

The women’s first impression of Iceland was a shock due to the different environment and culture, and the distorted image they had of life in the country. Maryam had built up her ideas about Icelandic culture through Western media and movies. When Maryam came to Iceland she was surprised that “people in Iceland are respectful and they (Icelanders) wear conservative clothing”. She thought that “in Europe” she “would see naked people” and “people kiss or hug each other in the street” but was “totally wrong”.

Most of the participants had very little knowledge about Iceland before they immigrated. All the women agreed that when they tried to look for information about Iceland, the cold weather was the first occurrence they read about. The first image they had was of a very cold snowy country. Hiba was laughing when she explained that she thought she was going to live in a “freezer”. Lubna shared her experience: “We looked for information about Iceland on the internet because we didn’t know anyone living there, but the biggest difference was the weather. There was too much snow when we arrived. It is colder than we had expected, and the darkness and the daylight were different to what we were used to. I found it difficult in summer to see only the light, I like the darkness more.”

Socio-cultural challenges

The findings showed that most women experienced socio-cultural challenges when they first came to Iceland, because of the differences between the two countries. Lubna explained: “Men and women here like to hug and kiss and shake hands, which is unacceptable in my culture. Also, I was shocked when I went to the swimming pool for the first time. Women there take a shower near each other and without any clothes on. They don’t even try to cover themselves.” Zena also talked about cultural differences: “I am always afraid about my daughter, I don’t want her to have any sexual relationship outside marriage, it is shameful and forbidden in our culture. I am not afraid about my boys simply because they are boys and that makes them different.”

Aya grew up in a traditional Arabic society but her family was “open-minded” and gave her a lot of freedom. She could have friends of both genders even though that was not common in her society, however, she also experienced a culture shock in Iceland, when she met transgender people for the first time. She admitted that she was avoiding contact with them as much as possible. Aya was confused about the way to interact with them because it was something she had never experienced before moving to Iceland.

Language was one of the main obstacles in the participants’ lives in Iceland, since they found Icelandic very difficult and complicated. Still, the women agreed that learning Icelandic was important for their integration because it would build bridges between them and the Icelandic society. The findings indicate that learning the language was even more challenging for illiterate women. Zena was quite “happy” learning Icelandic but being unable to read and write made it more “difficult” and it might take her a “longer time” to be able to speak it. Fatima stated that Icelandic was “very difficult” and she was “not sure” if she would learn it.

Due to the lack of language skills the participants had trouble communicating with others, particularly professionals and institutions. They found it very hard to express themselves without a translator. Being unable to communicate and express their feelings and needs led to anxiety when they first arrived in Iceland. Hiba said: “Language is the most difficult challenge for me. It is hard and new, and because I don’t speak any other language like English I always need a translator when I go to doctors or to the bank or to my children’s school.”

Even the women who had been living in Iceland for a longer time still considered language as one of the biggest challenges. Marah expressed her disappointment at not being able to communicate without a translator: „Language was and still is the biggest challenge for me. It is very difficult and because I don’t speak English I always need someone to translate for me (sigh).” Like Marah and Hiba, Lubna was frustrated about how complicated she thought Icelandic was. She added that people did not understand her because of her “different accent”. In a similar way, Qamar was aware of the difficulty of the Icelandic language but she was also aware of the importance of the language in order to build her future, continue studying or find a good job. Qamar missed communication with her classmates and other people because she did not “speak Icelandic or English”. Consequently, she felt lonely and isolated.

 

Loneliness and isolation

The other participants felt lonely and isolated too. The lack of language proficiency, which creates communication difficulties, isolated the women to some extent from the local community. All the participants came from a cultural background where they had strong family ties. The extended family lived in the same area and they visited each other frequently. They also had a very active social life within their neighbourhoods. All the women had in common that they missed the social life they used to have back in their countries. Hiba explained: “I have a nice home here and my life is better but I am bored and I feel lonely here, I am sitting at home almost the whole day. I used to go out and see my friends and meet my family almost every day.” Zena’s story is similar: “My life has changed since I left my country […] I am sitting at home almost the whole day. I used to go out and see my friends and meet my family.”

It is common among immigrants who come from very different ethnic groups to attempt to keep the connections to their culture of origin in order to decrease the feeling of homesickness and loneliness. Two factors were important in the participants’ immigration experience: ability and flexibility. For example, Hanan, the oldest woman in the group, did not find it hard to adapt to the Icelandic society. Hanan was flexible and open to the Icelandic culture. She was grateful, “happy and satisfied” to be in Iceland. Even though she experienced many social and cultural barriers to be accepted and welcomed in Icelandic society, it was enough for her to feel “stable and secure”. The biggest obstacle for Hanan was being far from her family but she dealt with that by communicating almost every day using social media.

Marah had a different experience. She felt that adaptation was very hard and slow because she wore a headscarf and was worried about people’s reactions. After Marah first came to Iceland she “preferred to stay at home and never go out”, because of her Islamic outfit. She was depressed and withdrawn for a long time. Marah was isolated until she made a personal decision to “integrate more into the society by learning Icelandic”. When she started to learn the language, she felt more confident and she decided to find a job to communicate more with people. Marah was very stressed in her first days at work, worrying about communication and she was afraid that people might not accept her headscarf. However, she mentioned that everyone was willing to help her and that no one bothered her because of her headscarf. She was happy at work and continued to learn the language.

Qamar’s experience was similar, she found it hard to adapt because of her headscarf. She noted that learning the language was the key to adapting to the Icelandic society. Qamar was one of the refugee women who started to learn the language soon after she arrived. She participated in an organised program for refugees which included learning the language and some aspects of Icelandic culture. Getting to know the Icelandic society helped the women and was an important part of their adaptation process.

Arab Muslim immigrant women in this research described very different cultural and religious backgrounds which affected their adaptation processes. The women who came from very conservative families found it harder to adapt than the women who came from more liberal families. Aya had no problem shaking hands with men or even friendly hugs. Hiba’s experience was very different, she felt “guilty” when she had to shake hands with men, but she was too shy to tell them that in her society people do not shake hands with the opposite sex. In her country, the opposite sexes greet each other by leaving a space between them and putting their right hand over their heart. Likewise, Lubna claimed that she was unhappy that men and women sat together when they visited each other because, in her country, men and women would be seated in different rooms.

The interviews reflected that all the participants experienced positive and negative transfers in their lives after they immigrated to Iceland. Some of the changes in the participants’ lives helped their adaptation processes. For example, for Maryam, Lubna and Marah, working was a big transformation in their lives; they used it to meet people and learn about the Icelandic culture and also to learn the language, which they considered as the key to understanding the social structures.

The findings indicate that the most obvious changes in the women’s lives occurred in their lifestyle and personality. One of the women thought that she had a “more organised life”. In her opinion, she had started to think like Icelanders who “have time organised for everything; for work, food, family, study, and holidays. They work during the winter and travel in the summer”. Another woman said that she is more “responsible” than she used to be in her country. She has learned how to “respect and deal with people”.

The women feel that living in Iceland gave them more control over their own lives. Seven of the women said they used to spend most of their time in their home country caring about the family and its needs. After moving to Iceland, they were able to do more for themselves and “not only for the family”, like learning the language and having a job. This was a big change for them and they said they were more satisfied and confident and trying to be independent, even though the majority of them agreed that their roles within the home would not change.

Maryam, who had already found a job, expressed her feelings by saying: “I have a job and I feel that I am doing something for myself not only for my family, I am also learning Icelandic. I feel more confident and appreciated.” Similarly, Lubna’s lifestyle has changed. She “used to stay at home most of the time” caring for the children and doing housework. Going out alone was not possible for her and “her husband always had to be with her if she wanted to go out”. After she moved to Iceland, she was very happy that her life is “totally different”. Lubna said that in Iceland she is a “stronger woman”. She is “looking for a job, goes shopping alone sometimes, takes her children alone for a walk”. She also added that “the women who work or study are more appreciated and responsible”. Lubna’s husband supports and “encourages” her “to study and work which was impossible” in her country because of the traditions which made women feel “guilty” if they decided to get a job.

The support of the husbands played an important role in the acceptance and adaptation to the Icelandic lifestyle. Marah’s husband “helped and supported” her “a lot” to adapt to her different Islamic dress. He also helped her to understand the different lifestyle and gender role values in Iceland. Marah explained how her life is different in Iceland by saying: “My lifestyle has changed a lot. There were many things I couldn’t do in my country but here I can, like driving and learning another language. Now I am studying. It is just different here.”

Gender roles and values

The women all experienced differences in gender roles from their home countries. According to the women in this study, traditionally women have fewer rights in their countries, for example in education, work and choice of a husband. The women explained that girls have limited freedom in their countries and parents restrict girls’ social life because girls are special and have different roles. Five of the women did not go to school or stopped studying because of traditions which consider girls as a source of honour that has to be protected by their families. As Hiba described: “I studied only to 6th grade because it is thought that it is better for girls to stay at home and marry early. Only boys can continue studying and go to university.”

The women pointed out that in Arab societies men and women have different responsibilities. The women’s priority is inside the homes, doing housework and raising children while men are obliged to take care of the household expenses. As Hanan explained: “it is shameful for men to help with any housework […] In Iceland men clean and cook and wash the dishes. In addition, women are often financially independent.” Similarly, Zena explained the responsibilities of men and women in her country: “Men’s responsibilities are to go and have a job and make money while women’s responsibilities are inside her home, doing housework and caring for the children. Even if a woman has a job, it doesn’t give her the right to ask for help in cleaning or cooking but if a man helps her that means that he is a very good man.”

The findings indicate that women who are married to Arab men who have lived for a long time in Europe have different experiences from the women who are married to men who have always lived in Arab countries. Marah said she was happy that all the responsibilities inside her home are shared between her and her husband because “he has been living in Europe for a long time, he knows about women’s rights”. He supported her integration by helping her with her Icelandic language homework.

On the other hand, Fatima’s husband, who has also lived in Europe for a long time, was different. When she first came to Iceland her husband was very helpful but after a while he “began behaving like a typical Arab man, giving orders, controlling” her life and limiting her freedom. She said: “My husband didn’t want me to go out or learn the language”.

The different gender roles in Iceland have positively influenced these women. Most of the women participating in this study have tried to adopt new roles at the same time as accepting their traditional responsibilities.  Fatima explains: “The way of thinking is different. Men here (in Iceland) respect women and help them while in Arab countries they try to control them as much as they can.” This adoption could be comprehended in the common desire of most of these women to learn the language and to get jobs outside the home. Hence, most of the women believed that their responsibilities at home would not change even if they got a job and shared the household expenses. Lubna said: “Even if I had a job he (her husband) would not help me with cleaning or cooking. Arab men are not used to doing it and they would not.” The home is still a very private place, as exemplified by Luban: “if my husband does anything bad to me I will not complain or go to the police, and I will not ask for a divorce because this will affect my children and my family and my life, I am happy like this and I can deal with my problems inside my home.”

Cultural and religious identity

Religion plays an instrumental role in the lives of all the interviewees. Their religious identity is reflected in their commitment to religion: praying, fasting, reading and following the Holy Quran and the Islamic dress or hijab. Religion is also the foundation of their cultural identity and a way to maintain their traditions and lifestyle. This was clearly demonstrated in their responses when asked what specific cultural traditions they brought with them to Iceland. Lubna said: “My commitment to my religion, praying, fasting and reading the holy Quran.” Hiba agreed: “The most important things which are always with me and I bring here are my commitment to my religion, my prayers, reading the holy Quran, not shaking hands with men, and my Islamic outfit.”

As Muslim women, religious practices before immigration mostly occurred inside the home. However, the lack of an Islamic religious atmosphere outside the home made them feel that they do not belong. The absence of a religious atmosphere was a big concern for the women who were afraid of losing their identity. Zena found it strange not to hear the voice of the Adhan (the call to pray which is heard loudly five times a day in all Muslim countries), and she was very emotional when she said: “They don’t have a mosque […] I miss our religious atmosphere.”

In addition, being recognised as a Muslim woman was important to the participants after immigrating to Iceland. The Islamic outfit or headscarf which makes Muslim women visible is a very important part of the interviewees’ religious and cultural identity. Hiba describes: “My Islamic outfit is my identity and I am happy to wear it.”; Lubna said: “I am proud of my headscarf. It is only for me and I don’t like to be criticized because of it, but luckily here in Iceland people accept me as I am.”

The women in the study explained that Icelanders are very curious to know more about the Islamic outfit. Most other immigrants in Iceland are from Eastern Europe and they are not identifiable, whereas the Arab Muslim women wearing headscarves stand out. When asked about her feelings when they wear the Islamic outfit, Zena said: “When I am wearing my Islamic outfit I feel people are very curious about it, they want to understand why we wear it.” Some worried if they would be accepted, as Maryam explained: “I was afraid about how people in Iceland would treat me with my Islamic outfit. They are curious to know more about it, so they ask many questions and sometimes I feel they don’t believe that we have hair (laugh).”

Nevertheless, all of the women agreed that this curiosity about the headscarf makes them feel uneasy. All the participants faced either questions about their headscarves or uncomfortable looks, although these questions about the Hijab did not bother some of my interviewees. Hanan described: “My Hijab is part of me and people here respect it. Sometimes they ask me why I wear it or they want to see my hair. These kinds of questions don’t bother me and my answer is that this is my religion and God asks me to do it.”

On the other hand, the younger women were more sensitive to these kinds of questions or looks. They explained how young people have strange ideas about the Hijab. They said most Icelanders do respect and appreciate them as Muslim women, although a few of them do not, especially young people. For example, Qamar was not sure if people respected her Islamic outfit. She was very upset when she explained that one girl thought that she wore a headscarf because she did not have hair: “I am not sure if people respect my Islamic outfit. They tried to tell me that I would be more beautiful without it. Sometimes they ask strange questions like once a girl asked me if I have hair… can you imagine!!”

The one woman who chose not to wear the headscarf was challenged by her own community. Aya was a bit excluded and she explained that her relaxed dress code was taken as a sign of excessive freedom in other matters, especially by Arab men. She blamed the Arab traditions which make her be judged according to her appearance by saying:

I don’t wear a special costume like a headscarf or long tunic and that causes me to have troubles, not with Icelanders but with other Arab people who live here especially men. I feel that I don’t belong to the Arab community in any way. They judge me by my looks and my clothes and forget other things. This is the Arabic way of thinking, unfortunately.

When asked if they consider their Islamic dress as a barrier to accessing the facilities in Iceland, most women said it does not. They felt glad that they were respected as they are. In addition, they are all planning to have jobs and some already do. Fatima explained: “My religion is very important no matter where I am. I wear the headscarf and inside my home, I sometimes wear the traditional dress. I don’t consider my headscarf or dress as barriers to accessing the facilities in Iceland. People respect me as I am and do not judge my dress at all.”

Others described their experience as similar, except for one younger woman who thought her Islamic outfit was a barrier. Qamar felt that there would be people anywhere who did not understand her Islamic outfit and would need time to accept it. She said: “I consider my Islamic outfit as a barrier to accessing services, and not just in Iceland because people need time to accept and understand me, it might take time until they become used to my Islamic outfit.”

The findings revealed that all women have a common hope to preserve their culture and traditions for their children. The interviewees thought it is important to preserve their religious and cultural identities and this was obvious when they insisted on teaching their religion, culture and traditions to their children. Arab Muslim immigrant women’s traditions, norms and values are influenced by Islam, which is considered as a way of life for most of these women. The women preserved a strong sense of their own religious and cultural identity, but their identity was also changing by having jobs and learning the language which helps them to integrate more into the Icelandic society.

One of the important factors which help the participants maintain their religious and cultural identities was the supportive local community, especially for the refugee women. Before moving to Iceland some of the women felt stressed because they had so little information about the people in Iceland. These women were worried about the way they would be treated in Iceland because of their different cultures and special outfit. After they moved to Iceland, some of the women were surprised about how welcome they were, which made their adaptation process easier. Hiba explained: “Yes, I feel welcome, all Icelanders I have met have shown me respect and they are happy to have us here. They have helped us a lot since we arrived. In the same way, I also respect them and always try to show my best behaviour.” Other women described their experiences as being similar.

Discussion

The findings indicate that the immigration of Arab Muslim women to Iceland created a cultural conflict, which led to social and cultural challenges. Even though the different environment and the weather was the first shock for all the women in this study, the cultural shock has had more effect on the women’s lives and adaptation process in the long run. The findings showed that the women adopted two acculturation strategies: separation and integration. When it comes to Islam, the women chose to maintain their religion and said that Islam is the foundation of their lives. It plays a prominent role in their lives and it influences every aspect of their daily activities. The women adapted to the new society while keeping their commitment to their religion and celebrating their religious festivals. For some of them, religion is considered as a culture and tradition which they grew up with and which they feel a need to maintain and keep their commitment to and teach to the next generation. The women coped with their membership of a minority religious group by putting an extra effort into ensuring that their children kept their home country’s religion, traditions and beliefs. The women were dissatisfied with the unequal gender roles in their countries, while at the same time they maintained this gender regime, for example by being more relaxed about raising boys than girls.

The feeling of being unwelcomed and discriminated against based on their race make immigrant women feel isolated and disappointed (Kim, 2017). However, the women in the study all felt welcomed and appreciated in the Icelandic society. The supportive welcoming society made the women’s immigration experience more positive. Social networks in the new society play an important role in supporting immigrants and may reduce the loneliness and the trauma of family separation. These social support networks assist immigrants during their adaptation process to the new life in the new country (Kim, 2017). Still, the women in the study expressed a feeling of loneliness and some felt isolated.

Kim (2017) found that immigrants tend to have a special social connection with their ethnic group and in line with that all the women in this research have good connections with Arab society. Ethnic groups tend to keep their original identity as part of their ethnic community. In the host country, they meet to share, among others, language, music, food which they had in their culture and which may help to decrease the acculturation stress and the loneliness of the family separation (Kim, 2017). The relationships with the other women from the same ethnic group helped the participants mentally and emotionally when they needed help. Although strong relationships between the same ethnic group members help ethnic immigrants in their early adaptation, this may limit their integration and active involvement in the host society which can lead to more isolation after a while (Kim, 2001).

The women integrated into the Icelandic society by adjusting to some of its values and behaviours. Most of the women showed that they respected and accepted the new culture with a positive attitude and showed an interest in adapting to new values in Icelandic society like gender role values. This is in line with Perdelli’s (2004) findings from Norway where Arab Muslim immigrants use the flexibility of Islam to be employed outside the home and to get help from their male relatives. The participants in this study were empowered by the Icelandic gender roles values and most of the women had tried to find a job (some already had one) or were learning the language to become more integrated into the Icelandic society. Hence, they had faced many challenges and obstacles related to the different cultural values between the two societies.

Language is considered to be the key to the adaptation of immigrants. Learning the language is an effective way for immigrants to get to know the new culture with its beliefs, norms and values and to manage the daily activity in an effective way and deal with obstacles in the new society (Kim, 2001). By having a job or being able to speak Icelandic, the participants felt more appreciated and confident. Increasing the ability to interact with the locals using the host society language is one of the highest achievements for immigrants (Kim, 2001). All the women, except the oldest one, were aware of the importance of learning the language. Most of them were enrolled in Icelandic courses and some had private teachers to help them at home. Learning the language is important for immigrants, not only to build a bridge with the host society, but it is a sign of integration in the host society (Kim, 2001).

The participants introduced themselves as Arab Muslims. They shared a heightened sense of their cultural background. However, because of their immigration experience, the women faced a change in the construction of their identity. These women immigrated from countries where they belonged to a majority (religion and culture), while in Iceland they belong to a minority group. This relocation between the different societies produces new hybrid identities, often with religion as their foundation. Religion plays a significant role in the construction of the new identity for many immigrants especially when they are a minority religious group (Duderija, 2007).

The women’s new hybrid identity is a mix of their ethnic identity and the new values and behaviours that they are adopting in the new culture. The participants selected the Icelandic cultural values which suited their way of thinking as Arab Muslim women. However, the women were caught between the two cultures in some ways. None of the women felt fully integrated into Icelandic society, they chose to balance the two cultures and adapted themselves to the new environment while preserving their own cultural identity and background (Kim, 2010). They had different degrees of acceptance of the new Icelandic cultural values depending on their personal flexibility and the extent they wanted to keep or change their own cultural values. Some women had difficulty incorporating their own Arabic cultural values into Icelandic western cultural values. For example, shaking hands with the opposite gender was a problem for at least three women in this study, whereas others did not mention it at all.

The process of developing the new mixed identity is challenging for immigrants because of the importance of maintaining their religious identity (Berry, 2005; Bereza, 2010; Kim, 2010). The participants insisted on being identified as Muslim women outside the home by wearing their Islamic outfit. The women’s Islamic headscarf confirmed their Muslim identity and is a highly salient aspect of their religious identity (Guðmundsdóttir, 2012; Ólafsdóttir, 2017). Arab Muslim women who wear headscarves agreed that their Islamic headscarf was one of the biggest challenges they faced in Iceland outside the capital area. None of the women mentioned any kind of racism regarding their appearance. However, the women were challenged by the curiosity of people who wanted to know more about it. Identity construction is related to how the host society perceive immigrants and not only the way they introduce themselves (Eriksen, 2002; Ólafsdóttir, 2017). The women hoped that the Icelandic society would not judge them according to their appearance but would appreciate them for their personal qualities and behaviours.

Conclusion

The findings revealed that Arab Muslim immigrant women are generally doing well in Iceland. However, they need more time to integrate fully into Icelandic society. The study found that there are varieties of cultural and social barriers which make Arab Muslim immigrant women’s integration process slow. The different environment, cultural and social differences, the variety of cultural values like gender roles and childrearing values, language, dress code and children’s schooling and future are the main challenging factors faced by the women and cause some struggling to adjust to the Icelandic society.

The participants perceive themselves according to their ethnic identity. On one hand, the women admitted to some adaption to new western values and ways of thinking. They found themselves caught between the two different cultures struggling with different values and norms, which led to mixed identity to help them define accurately who they are and where they fit in. The women were not able to separate their religion from their ethnicity since religion plays a significant role in their lives. Life in the new country was organised around following and respecting Islamic teaching. This influenced the type of clothes worn, their ability to have communication with the opposite gender, to find a job and to control their family life inside and outside their home. On the other hand, the women were able to control and choose the values and behaviours which were not dictated by their Islamic roots and beliefs. In addition, the findings showed that the longer Arab Muslim immigrant women had lived in Iceland, the more they had become open to Icelandic values.

One of the important factors affecting and making the women’s immigration experience more positive is a supportive society. The locals’ positive attitudes towards the women, especially the refugee women, encourage them to integrate more into Icelandic society and to learn the language or find a job. Nevertheless, the lack of language skills limited the women’s social activities and interaction with the locals which caused a feeling of non-belonging. The findings suggest that learning the Icelandic language would lead Arab immigrant Muslim women to a better life and ease adaptation into the new society.

 

References

Akaranga S.I. & Makau B.K. (2016). Ethical Considerations and their Applications to Research: A Case of the University of Nairobi. Journal of Educational Policy and Entrepreneurial Research 3(12), 1–96.

Barkdull, C., Khaja, K., Queiro-Tajalli, I., Swart, A., Cunningham, D., & Dennis, S. (2011). Experiences of Muslims in four Western countries post—9/11. Affilia: Journal of Women & Social Work 26(2), 139–153.

Bereza, M. (2010). Immigrant adaptation and acculturation orientations. Unpublished BS dissertation. University of Iceland, Reykjavík.

Berry J.W. (2005). Acculturation: living successfully in two cultures. International Journal of Intercultural Relations 29(6), 697–712.

Cook, I., & Crang, M. (1995). Doing ethnographies: Concepts and techniques in modern geography. Norwich: School of Environmental Sciences, University of East Anglia.

Creswell, J. W. (2009). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches (3rd ed.). Sage Publications, Inc.

Duderija, A. (2007). Literature Review: Identity Construction in the Context of Being a Minority Immigrant Religion: The Case of Western-born Muslims. Immigrants & Minorities 25(2), 141–162.

Erel, U. (2009). Migrant women transforming citizenship: Life-stories from Britain and Germany. Routledge.

Erel, U. (2010). Migrating cultural capital: Bourdieu in migration studies. Sociology 44(4), 642–660.

Guðmundsdóttir, V.B. (2012). „Þetta er ekki bara hlýðni“. Sjálfsímyndarsköpun múslímakvenna. Unpublished MA dissertation. University of Iceland, Reykjavík.

Ísberg, R. N. (2010). Migration and Cultural Transmission: Making a Home in Iceland. Unpublished doctoral dissertation. University of London, London.

Kim, Y. Y. (2001). Becoming intercultural: An integrative theory of communication and crosscultural adaptation. Sage.

Kim, Y. Y. (2017). Cross-Cultural Adaptation. Communication. DOI: 10.1093/acrefore/9780190228613.013.21

Lawrence, J. & Tar, U. (2013). The use of grounded theory technique as a practical tool for qualitative data collection and analysis. The Electronic Journal of Business Research Methods 11(1), 29–40.

Ólafsdóttir, H. (2017). Mitt val: Sjónarhorn múslimskra kvenna á aðlögun og notkun blæju í nýjum menningarheimum. Unpublished BA dissertation. University of Iceland, Reykjavík.

Patton, M.Q. (2002). Two Decades of Developments in Qualitative Inquiry: A Personal, Experiential Perspective. Qualitative Social Work 1(3), 261–283.

Predelli, L. N. (2004). Interpreting gender in Islam: A case study of immigrant Muslim women in Oslo, Norway. Gender and society 18(4), 473–493.

Seddeeq, A. H. (2017). Islam in Iceland. In Bilá, A. (Ed.), Muslims are: Challenging stereotypes, changing perceptions. Baštová: Nadácia otvorenej spoločnosti – Open Society Foundation.

Statistic Iceland. (2020a). Population. Retrieved from https://statice.is/statistics/population/inhabitants/background/

Statistic Iceland. (2020b). Population. Retrieved from https://px.hagstofa.is/pxen/pxweb/en/Ibuar/Ibuar__mannfjoldi__3_bakgrunnur__Faedingarland/MAN12103.px

Strauss, A., & Corbin, J. (1998). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory (2nd ed.). Sage.

United Nations High Commissioner for Refugees. (2018). ‘Refugees’ and ‘Migrants’ Frequently Asked Questions (FAQs). Retrieved from https://www.refworld.org/docid/56e81c0d4.html

Valentine M., M. (2004). Towards Gender Equality in the Arab/Middle East Region: Islam, culture, and feminist activism. Human Development Report Office (HDRO), United Nations Development Programme (UNDP). Retrieved from http://hdr.undp.org/en/content/towards-gender-equality-arabmiddle-east-region

Woods, L., Priest, H., & Roberts P. (2002). An overview of three different approaches to the interpretation of qualitative data. Part 2: Practical illustrations. Nurse Researcher 10(1), 43–51.

Ósýnileiki barna sem leita alþjóðlegrar verndar á Íslandi í fylgd foreldra

Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna (UNHCR) áætlar að á árinu 2017 hafi um 68,5 milljónir einstaklinga verið á flótta, þar af sé rúmlega helmingur börn (UNHCR, 2018). Umsækjandi um alþjóðlega vernd er hver sá sem hefur flúið heimaríki sitt og sótt um að fá viðurkennda stöðu flóttamanns og dvalarleyfi hjá stjórnvöldum annars ríkis (Rauði krossinn, e.d.). Mikil aukning hefur orðið á slíkum umsóknum á Íslandi undanfarið og er nokkur fjöldi barnafjölskyldna þar á meðal. Árið 2015 voru 79 börn á meðal umsækjenda um alþjóðlega vernd, 249 börn ári seinna (Útlendingastofnun, 2017) og 156 börn árið 2017 (Útlendingastofnun, 2018). Árið 2018 voru 166 börn meðal umsækjenda (Útlendingastofnun, 2019) en þessar tölur eiga við um börn sem leitað hafa alþjóðlegrar verndar í fylgd með foreldrum sínum eða forráðamönnum.

Þann 1. janúar 2017 tóku gildi ný lög á Íslandi um útlendinga, nr. 80/2016, þar sem lögð er aukin áhersla á sjálfstæð réttindi barna miðað við fyrri lög um útlendinga nr. 96/2002. Helsta réttarfarsbótin er í 25. grein laganna en þar kemur fram að „barni sem getur myndað eigin skoðanir skal tryggður réttur til að tjá sig í máli sem það varðar og skal tekið tillit til skoðana þess í samræmi við aldur og þroska“ (Lög um útlendinga nr. 80/2016). Að auki er réttarstaða fylgdarlausra barna skýrð og komið er á rétti til fjölskyldusameiningar fyrir fylgdarlaus börn sem hafa fengið vernd. Tekið er fram að bestu hagsmunir barnsins skulu alltaf hafðir að leiðarljósi en ekki hafa verið sett upp viðmið um hvernig meta skuli hagsmuni barna.

Mikilvægt er að huga að réttindum barna sem sækja um alþjóðlega vernd á Íslandi í fylgd foreldra og að rödd þeirra heyrist og að á þau sé hlustað. Markmið rannsóknarinnar er að lýsa og greina hvernig börn og foreldrar upplifa umsóknarferlið um alþjóðlega vernd hér á landi og áhrif þessarar reynslu á sálfélagslega vellíðan þeirra. Uppfyllir umsóknarferlið ákvæði um réttindi barna í samræmi við Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna? Ef ekki, að hvaða leyti er Barnasáttmálinn ekki uppfylltur? Fyrst er gerð grein fyrir stöðu barnafræða (e. childhood studies) og Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna með sérstöku tilliti til stöðu barna sem sækja um alþjóðlega vernd. Þá er aðferðafræðin kynnt og gerð grein fyrir niðurstöðum. Loks er staða barnanna skoðuð í alþjóðlegu samhengi og niðurstöður dregnar saman í lokaorðum.

Fræðilegur rammi

Þegar líða tók á síðustu öld urðu barnafræðin að sérstöku fræðasviði sem einkennist af þverfaglegum rannsóknum þar sem börn tjá sig um eigið líf og málefni sem þau varða og að sjónarmið þeirra séu tekin alvarlega (James and Prout, 1990; Punch 2016). Í stað fyrri rannsókna á börnum, sem fjölluðu gjarnan um börn sem verðandi fullorðna fyrir tilstilli félagsmótunar, lögðu fræðimenn í auknum mæli áherslu á rannsóknir með börnum þar sem atbeini (e. agency) og reynsla þeirra á líðandi stundu væri í forgrunni. Með tímanum hafa átt sér stað áherslubreytingar innan barnafræðanna. Aðstæðum barna innan fjölskyldurnnar, samskiptum kynslóða og félagslegri stöðu er þannig veitt aukin athygli, en í viðleitni til að draga fram atbeini barna einblíndu stundum barnafræðin einhliða á börn án þess að taka tillit til stöðu þeirra (Punch, 2016). Bent er á að inntak hugtaksins atbeini geti verið óljóst, enda búi meirihluti barna heimsbyggðarinnar (e. majority world) við erfiðar efnahags- og félagslegar aðstæður og mörg þeirra við sárafátækt, erfiðisvinnu, stríðsástand og hungursneyð (Bordonaro and Payne 2012). Rannsóknir bæði á og með börnum einblína þó oftast á annað hvort minnihluta barna heimsbyggðarinnar (e. minority world) eða meirihlutann. Punch (2016) bendir á að vegna fólksflutninga, til dæmis vegna neyðarástands vegna hlýnunar jarðar og stríðsátaka, skarist vegir barna heimsbyggðarinnar í auknum mæli. Það sé því tímabært að samþætta rannsóknir á börnum, óháð aðstæðum þeirra og hvaðan þau koma. Eins leggur Punch til að kenningar og hugtök barnafræðanna verði betur nýtt til að stefnumótunar og aðgerða í þágu allra barna.

Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna (e.d.) á rætur í sömu hugmyndafræði og barnafræðin og hefur hann verið samþykktur af öllum löndum heims að Bandaríkjunum undanskildum (CRC Poilicy Center, e.d.). Í anda barnafræðanna nær Barnasáttmálinn til allra barna sem staðsett eru í aðildarríkjum hans, veitir þeim víðtæka vernd og viðurkennir atbeini þeirra og sjálfstæð réttindi óháð réttindum fullorðinna (Smyth, 2014; Tisdall og Punch, 2012). Í Barnasáttmálnum eru 54 efnisgreinar, þar af 41 grein sem snýr að réttindum barna en 13 efnisgreinar kunngera hvernig sáttmálanum skuli framfylgt (Umboðsmaður barna, e.d.). Barnasáttmálinn hefur fjögur grundvallarákvæði en þau fjalla um jafnræði og bann við mismunun (2. gr.), bestu hagsmuni barna (3. gr.), rétt barna til þess að lifa og þroskast (6. gr.) og rétt barna til að tjá sig um málefni er þau varða (12. gr.) (Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna, e.d.; UNHCR, 2008). Í Barnasáttmálanum er fjallað sérstaklega um rétt barna sem eru á flótta, en í 22. efnisgrein segir:

Aðildarríki skulu gera viðeigandi ráðstafanir til að tryggja að barn sem leitar eftir réttarstöðu sem flóttamaður, eða sem talið er flóttamaður samkvæmt viðeigandi reglum og starfsháttum þjóðaréttar eða landslaga, fái, hvort sem það er í fylgd foreldra eða annarra eða ekki, viðeigandi vernd og mannúðlega aðstoð við að nýta sér þau réttindi sem við eiga og kveðið er á um í samningi þessum og öðrum alþjóðlegum löggerningum á sviði mannréttinda- eða mannúðarmála sem ríki þau er um ræðir eiga aðild að.

Þrátt fyrir víðtæka sátt um Barnasáttmálann eru börn og ungmenni oft ósýnileg og þau eru ekki spurð um málefni sem þau varða. Þetta á sérstaklega við um börn sem eru í viðkvæmri stöðu, til dæmis börn sem eru beitt ofbeldi, börn án skilríkja og fylgdarlaus börn (Ferguson, 2017; Meloni, Rousseau, Ricard-Guay og Hanley, 2017). Samkvæmt European Network of Ombudspersons for Children (ENOC), sem er tengslanet umboðsmanna barna í Evrópu, fá börn sem leita alþjóðlegrar verndar í Evrópu ásamt foreldrum eða öðrum forráðamönnum oft minni athygli en fylgdarlaus börn við gerð verklagsreglna fyrir umsóknarferlið og minni þjónustu (ENOC, 2013). Þau fá heldur ekki þá aðstoð, vernd, athygli eða þjónustu sem þau eiga rétt á (Fagerholm og Verheul, 2016). Þeim ástæðum sem geta valdið því að réttindum þessara barna og þörfum þeirra sé ekki mætt er ekki nægilegur gaumur gefinn, þar á meðal að foreldrar þeirra geti átt erfitt með að sinna foreldrahlutverki sínu á fullnægjandi hátt vegna áfalla og streitu (Björnberg, 2013; Eastmond og Cederborg, 2016; Fagerholm og Verheul, 2016; Ottoson, Newbigging og Thomas, 2011). Börn sem leita alþjóðlegrar verndar með foreldrum eða forráðamönnum verða því að einhverju leyti ósýnileg í umsóknarferlinu um alþjóðlega vernd (Fagerholm og Verheaul, 2016). Orðræða í umsóknarríkinu getur einnig haft áhrif á stöðu slíkra barna; í Noregi hefur hún til dæmis einkennst af áherslu á varnarleysi barnanna og mikilvægi þess að þau fái vernd en í Danmörku er staða þeirra gerð tortryggileg (Vitus og Lidén, 2010).

Aðferðafræði

Niðurstöðurnar sem hér eru kynntar eru hluti niðurstaðna stærri rannsóknar, en gagna var aflað seinni hluta árs 2015 (Helga Guðmundsdóttir, 2016). Gagnaöflun byggði á hálfstýrðum samtölum við 12 börn og 10 foreldra sem höfðu sótt um alþjóðlega vernd á Íslandi. Börnin voru 2–17 ára og foreldrarnir 25–60 ára þegar þau komu til landsins. Fjölskyldurnar komu frá mismunandi löndum og voru ástæður umsóknar breytilegar hvað varðar reynslu af stríði, ofbeldi, pólitískum ofsóknum eða harðræði. Tíu börn voru á grunnskólaaldri og tvö á menntaskólaaldri þegar viðtal var tekið, en þrjú börn á skólaaldri voru ekki byrjuð í skóla þegar viðtölin fóru fram.

Markvisst úrtak var notað til þess að velja þátttakaendur í rannsóknina, en þær fjölskyldur sem tóku þátt voru ýmist komnar með stöðu flóttamanns hér á landi, höfðu dvalarleyfi af mannúðarástæðum eða biðu eftir svari frá yfirvöldum. Í fyrstu höfðu milliliðir með lögmætan aðgang að upplýsingum um fjölskyldur og börn í þessum aðstæðum samband við fjölskyldurnar til þess að kynna rannsóknina fyrir þeim eða fengu leyfi frá þeim fyrir því að túlkur hefði samband til þess að kynna hana nánar. Kynningarfundur var síðan haldinn fyrir þær fjölskyldur, hverja fyrir sig, sem sýndu rannsókninni áhuga þar sem farið var ítarlega yfir hana og tilgangur hennar og framkvæmd útskýrð og rædd. Í flestum tilfellum fór kynningin fram með aðstoð túlks auk þess sem upplýsingablöð á viðeigandi tungumálum voru afhent fjölskyldumeðlimum. Börnin gáfu munnlegt samþykki fyrir þátttöku og foreldrar veittu skriflegt samþykki fyrir sig og börn sín, og ákveðið hvenær og hvar samtölin myndu eiga sér stað. Í flestum tilfellum áttu þau sér stað á heimilum viðmælenda. Fyrsti höfundur hitti hverja fjölskyldu 2–3 sinnum og stóðu samtölin að jafnaði 1–3 klukkustundir í hvert sinn og samtals var rannsakandi 3–6 klukkustundir með hverri fjölskyldu. Faglegur túlkur var viðstaddur í nær öllum tilfellum. Foreldrar og börn höfðu aðgang að sálfræðingi, sér að kostnaðarlausu, ef þau töldu sig þurfa á slíkri aðstoð að halda vegna þátttöku í rannsókninni. Enginn þeirra nýtti sér það úrræði en rannsakandi hefur til margra ára unnið með börnum og fjölskyldum í viðkvæmri stöðu.

Í rannsókninni var stuðst við tvo viðtalsramma, annars vegar fyrir samræður við börnin og hins vegar við foreldrana. Markmið samtalanna við foreldrana var að gefa þeim tækifæri til þess að tjá sig um reynslu sína af foreldrahlutverkinu í umsóknarferlinu og hvernig þeir upplifðu líðan og líf barna sinna eftir komuna til Íslands. Í samtölunum við börnin var markmiðið að gefa þeim tækifæri á að lýsa upplifun sinni og líðan eftir komuna til Íslands og hvað skipti þau máli í lífinu. Til þess að hefja samtalið við börnin var stuðst við gamlar og nýjar ljósmyndir, en sum börnin tóku ljósmyndir með síma eða myndavélum sem þau fengu hjá rannsakanda. Eins voru teikningar barnanna notaðar til að auðvelda samræður við þau (sjá Fargas-Malet, McSherry, Larkin og Robinson, 2010). Þegar rannsakandi hitti fjölskyldurnar átti sér oftast fyrst stað samtal við foreldra og börnin saman á kynningarfundinum, síðan við foreldrana (börnin voru ýmist heima eða að heiman þegar viðtal við foreldrana átti sér stað) og loks eingöngu við börnin. Systkini voru þó stundum saman í samtali þegar þegar um var að ræða yngri börn og samræður áttu sér stað samhliða leik. Misjafnt var hvort báðir foreldrar eða annað tækju þátt í rannsókninni en að minnsta kosti annað foreldranna var heima þegar samtal átti sér stað við börnin en þá var viðkomandi oftast í öðru herbergi, til dæmis eldhúsinu. Það var undir börnum og foreldrum komið hvað þeim fannst viðeigandi. Nærvera foreldris þegar rætt var við börnin leiddi til þess að ekki var leitað svara við ákveðnum spurningum, til dæmis um andlega líðan foreldris. Börnin ræddu þó gjarnan viðkvæma stöðu foreldra sinna, jafnvel í þeirra návist. Samræðurnar voru oft tilfinningaþrungnar.

Gögnin voru greind og þemaflokkuð með aðlagaðri grundaðri kenningu að hætti Crang og Cook (2007, bls. 134-146) en í henni felst að tilgátur og kenningar eru myndaðar í yfirferð og greiningu rannsóknargagna en eru ekki fyrirfram mótaðar þegar rannsóknin hefst. Í rannsókninni var ekki þróuð grunduð kenning í eiginlegri mynd heldur niðurstöðurnar settar fram með þematengdum og lýsandi hætti. Unnið var út frá því sjónarhorni að börnin séu best til þess fallin að útskýra reynslu sína, sálfélagslega vellíðan og aðstæður og þau skuli virt sem gerendur í eigin lífi án þess þó að horfa fram hjá erfiðri stöðu þeirra (Jóhanna Einarsdóttir, 2007; Tisdall og Punch, 2012). Þótt ekki sé til nein ein skilgreining á hugtakinu vellíðan (Dodge, Daly, Huyton og Sanders, 2012) er ljóst að sálfélagslegir þættir geta haft neikvæð áhrif á heilsu barna og fullorðinna (CSDH, 2008). Í þessari grein er leitast við að lýsa huglægri upplifun þátttakenda rannsóknarinnar af líðan sinni og aðstæðum. Tekið var mið af vinnu Inter-Agency Network for Education in Emergencies (INEE) sem skilgreinir hugtakið sálfélagsleg vellíðan sem færni þeirra sem lent hafa í erfiðum aðstæðum til að eiga í nýjum félagslegum samskiptum, hvernig þeir ráði við breyttar aðstæður (þar á meðal menningu, gildi og almenn viðmið) og sjálfsmats (Inter-Agency Network for Education in Emergencies, 2016).

Siðferðileg álitamál eru mörg við rannsókn sem þessa, enda eru börnin og foreldrarnir í viðkvæmri stöðu vegna aðstæðna og börnin vegna aldurs (Vísindasiðanefnd Háskóla Íslands, 2014). Rannsakandi útskýrði tilgang og framkvæmd rannsóknar eins vel og unnt var svo viðmælendur gætu tekið upplýsta ákvörðun um þátttöku, í flestum tilfellum með aðstoð túlks og upplýsingablaði sem þýdd voru á viðeigandi tungumál. Til að standa vörð um persónuvernd barna og foreldra sem tóku þátt í rannsókninni er ekki greint frá kyni barna né foreldra, aldri þeirra eða þjóðerni. Rannsóknin fékk jákvæða umfjöllun hjá Vísindasiðanefnd Háskóla Íslands og var skráð hjá Persónuvernd.

Niðurstöður

Þrjú þemu mörkuðu líf barnanna og foreldra þeirra á meðan þau biðu úrlausnar yfirvalda á umsókn sinni um alþjóðlega vernd. Í fyrsta lagi er það biðin eftir svari við umsókn um alþjóðlega vernd, en helstu undirþemu eru óvissa, aðgerðaleysi, framtíðin og hugarangur. Í öðru lagi eru samskipti við ýmsar stofnanir fjölskyldumeðlimum ofarlega í huga, og helstu undirþemu eru ósýnileiki, ótti, áfall, velvild og afskiptaleysi. Í þriðja lagi er fjölskyldulífið mikilvægt og undirþemu sem koma upp í þeirri umræðu eru ábyrgð, þakklæti, að vera öðrum háður, vanlíðan, jákvæðni og bráður þroski.

Biðtíminn eftir niðurstöðu í umsóknarferlinu hafði mikil áhrif á sálfélagslega velferð fjölskyldumeðlima sem höfðu verið mislengi hér á landi, sumir í nokkrar vikur eða mánuði, aðrir meira en ár og jafnvel lengur. Foreldrar og börn lýstu álaginu við það að horfast í augu við óvissuna, tilbreytingarsnauðan hversdagsleikann og áhyggjur af framtíðinni. Eitt foreldranna lagði áherslu á að biðin skapaði álag fyrir alla fjölskylduna: „Þetta er eins og sjúkdómur. Börnin hafa áhyggjur og það er ekki gott að hugsa mikið um það hvað við eigum að gera ef við verðum send til baka. Það er ekki gott fyrir börnin, að hugsa alltaf um það.“ Foreldranir reyndu því meðvitað að vernda börnin, og sérstaklega þau yngstu, frá áhyggjum með því að segja þeim ekki allan sannleikann um aðstæður fjölskyldunnar.

Börn allt frá 12 ára aldri töluðu um áhrif biðtímans og þau voru mörg hver meðvituð um hvað væri í húfi. Til að mynda sagði eitt barnið: „Þetta hefur gríðarlega áhrif á okkar líf, því okkar líf veltur á einu svari. Framtíðin hræðir mig svolítið auðvitað. Það fer allt eftir því hvað þeir segja.“ Foreldri lýsti því hvernig barn þess sá fyrir sér að „lífið gæti bara endað“ ef svarið yrði neikvætt. Eitt barnið sagðist vera „hrætt við framtíðina … hræðsla við hvað verður um okkur.“ Sum reyndu engu að síður að halda í vonina og líta fram á við með jákvæðni í huga þrátt fyrir allt. Eitt barnanna lýsti líðan sinni gagnvart framtíðinni með eftirfarandi orðum:

Ég get verið jákvæð(ur) út í framtíðina, stundum verð ég neikvæð(ur) … en ég er hrædd(ur) að sjálfsögðu því við höfum okkar vandamál og þetta er löng bið og við vitum ekki hvað mun gerast … en núna er ég jákvæð(ur).

Áhyggjur af stöðu fjölskyldunnar og mögulegri synjun á umsókn fjölskyldunnar um alþjóðlega vernd hafði áhrif á svefn fjölskyldumeðlima. Börnin áttu sum hver erfitt með svefn en meginástæða þess voru martraðir og áhyggjur sem ollu þeim hugarangri. Slíkt mátti greina á svörum barnanna á borð við: „Ég á mjög erfitt með að sofa, fæ martraðir,“ og „stundum á ég erfitt með svefn … ég verð leið(ur), velti fyrir mér hvort ég fái að vera hér áfram og hugsa neikvætt … vil ekki fara til baka.“ Barn sem var búið að bíða í marga mánuði eftir svari frá yfirvöldum sagðist til að mynda eiga erfitt með svefn „því ég er að hugsa um eitthvað neikvætt … neikvætt í sambandi við óþolandi bið … að vita ekki hvað verður.“

Aðgerðaleysi svo dögum, vikum eða mánuðum skipti og tilheyrandi tilbreytingarsnauður hversdagsleiki hafði mikil áhrif á líf fjölskyldnanna. Börnin voru þó flest komin í skóla en þau sögðu að aðgerðaleysið á meðan þau biðu eftir að komast inn í skólakerfið hefði reynst þeim erfitt því að það var ekkert fyrir þau að gera. Hins vegar leið þeim betur eftir að þau byrjuðu í skólanum og með því að hafa eitthvað fyrir stafni varð biðin ekki eins þungbær. Það létti einnig undir með foreldrunum að börnin fóru í skólann en þar hittu þau önnur börn og fengu útrás fyrir eigin orku. Tvö börn nefndu að þau legðu sig sérstaklega fram við að læra og aðlagast hratt og vel því þau töldu að góður árangur þeirra gæti mögulega aukið líkur fjölskyldunnar á dvalarleyfi hér á landi. Hins vegar gat langur tími í óvissu haft letjandi áhrif á börnin til þess að standa sig í náminu, eða eins og eitt barnanna orðaði það: „Ef ég fengi að vita að ég mætti vera áfram á Íslandi þá myndi ég gera meira í skólanum, læra tungumálið betur og læra meira í skólanum.“

Foreldrarnir höfðu oft lítið fyrir stafni á daginn og aðgerðaleysið lagðist þungt á þá enda höfðu þeir ótakmarkaðan tíma til þess að hugsa um stöðu sína, erfiða lífsreynslu og óljósa framtíð. Sögðu þau frá vanlíðan og vonleysi sem hafði svo aftur áhrif á getu þeirra til þess að sinna foreldrahlutverki sínu og hafði þannig áhrif á börnin.

Ósýnileg börn

Þegar sótt er um alþjóðlega vernd þurfa umsækjendur að fara í viðtöl og veita upplýsingar, til dæmis hjá lögreglunni og Útlendingastofnun auk samskipta við Rauða krossinn, félagsþjónustu, heilbrigðiskerfið og fleiri þjónustuaðila. Í samtölunum við börnin og foreldrana kom skýrt fram að ekki var leitað eftir upplýsingum frá börnunum eða talað við þau í umsóknarferlinu heldur var nánast eingöngu rætt við foreldrana. Einnig kom fram að þau hefðu ekki fengið neinar upplýsingar um við hverju þau mættu búast í umsóknarferlinu eða hvaða réttindi þau hefðu hér á landi. Sumum fannst fyrirkomulagið í lagi en aðrir voru þeirrar skoðunar að ræða ætti við börnin og gefa þeim tækifæri á að tjá sig, sérstaklega í samskiptum við félagsþjónustuna. Ræða mætti við þau um sálræna líðan þeirra og hvernig þeim gengi að fóta sig í nýjum aðstæðum. Barn sagði: „Það hefur enginn spurt mig um það hvernig mér líði,“ og önnur börn höfðu svipaða sögu að segja. Það var þó ekki þannig að börnin væru algjörlega afskipt. Starfsmenn ávörpuðu börnin og þau fundu fyrir almennri velvild þeirra en það var hins vegar ekki um innihaldsrík samskipti að ræða.

Í heilbrigðiskerfinu átti það sama við. Oftast spurðu starfsmenn, til dæmis í fyrstu skoðun og við heimsóknir á heilsugæslustöð, lítið eða ekkert út í andlega líðan barnanna að fyrra bragði. Það var einnig misjafnt hvort aðrir þjónustuaðilar spyrðu út í slíka hluti. Fram kom í samtali við börnin að það var ekki spurt um andlega líðan í sóttvarnarskoðuninni sem öll börnin fóru í eftir komuna til Íslands. Þar var eingöngu um líkamlega skoðun að ræða. Lýsingar voru yfirleitt á þann veg að barnið hefði verið skoðað vandlega líkamlega en ekki hefði verið spurt út í annað: „Þau töluðu við mig, voru að spyrja mig hvernig heilsan væri … hvernig mér leið í kroppnum … en ekki andlega.“

Í umsóknarferlinu var almennt ekki leitað upplýsinga frá börnunum um aðstæður þeirra hér á Íslandi. „Mér finnst nauðsynlegt að það sé líka talað við mig, þó ég sé barn, því börn geta líka verið í áfalli, það má ekki gleyma því,“ sagði eitt barnanna. Annað barn sagði: „Mér finnst það að tjá sig og tala vera mjög góð leið til þess að gera ástandið auðveldara fyrir okkur.“ Tvö af eldri börnunum bentu líka á að eftirfylgni með börnum í kerfinu mætti vera meiri og sýnilegri, til dæmis hvernig þeim gengi að fóta sig í samfélaginu og eignast vini og kunningja. Eitt þeirra sagði:

Mér finnst mikilvægt að börn sem hafa komið hingað og hafa orðið fyrir áfalli hafi einhvern með sér, leiðbeinanda eða ráðgjafa … til að fylgja málunum eftir. Hann myndi kannski hitta þau 2–3 sinnum í viku til að spjalla og sjá hvernig gangi … að aðlagast … það gæti verið einhver … sem veit hvernig það er að vera að ganga í gegnum þetta … annað hvort einhver sem hefur verið í sömu sporum eða einhver sem er með mjög víðan sjóndeildarhring og gæti skilið mann. Hvort sem hann er ungur eða ekki.

Aðstaða fyrir börn var takmörkuð hjá mörgum af þeim þjónustuaðilum sem fjölskyldurnar þurftu að eiga í samskiptum við vegna umsóknarferlisins. Sumstaðar voru kubbar eða bækur fyrir yngri börnin en á öðrum stöðum var ekkert slíkt til staðar. Foreldrar sem áttu lítil börn sögðu mikilvægt að koma upp aðstöðu fyrir börn því að það hafi verið truflandi að ræða erfið mál tengd umsókninni og að sinna börnunum samtímis, til dæmis með því að hossa þeim og syngja fyrir þau. Sumir foreldranna tóku fram að starfsmennirnir hefðu reynt að hafa ofan af fyrir börnunum og dreifa athygli þeirra með því að rétta þeim blöð og penna. Foreldrar reyndu líka að sýna börnunum myndefni í símanum, en það voru þó ekki allir svo vel búnir að hafa síma. Sum börnin bentu á að betri aðstaða fyrir börn myndi draga úr streitu og hjálpa þeim að hugsa um eitthvað annað en erfiða stöðu fjölskyldunnar. Eitt barnanna sagði: „Það var gangur og svo viðtalsherbergi fyrir lögreglumennina og foreldra mína. Ég beið á ganginum þar til þau kláruðu. Þetta tók svolítið langan tíma og það var mjög niðurdrepandi að sitja með áhyggjur og gera ekkert í langan tíma.“ Annað barn tók fram að „þó það væri sérherbergi fyrir börn, myndi ég samt vera hrædd(ur).“

Takmörkuð aðstaða og afþreying fyrir börn hjá þjónustuaðilum jók álagið á foreldrana enn frekar og varð til þess að þeir sumir þeirra áttu erfitt með að einbeita sér. Foreldri sem á ung börn sagði:

Það er svolítið erfitt að vera með börn hjá lögreglunni og öðrum slíkum stöðum, mikið ónæði. En lögreglan var góð, gaf mér séns, sögðu mér að slaka á og ekki stressa mig. Mín skoðun er sú og ég bið um að það sé sérherbergi eða barnahorn hjá lögreglunni og Útlendingastofnun og einhver sem getur tekið á móti börnunum og leikið við þau, sérstaklega ef þau eru ung. Það er líka erfitt fyrir svona ung börn að hlusta á þetta.

Sumum börnum, og þá sérstaklega þeim eldri, fannst erfitt að hafa ekki kennitölu og sögðu það aðgreina þau frá öðrum börnum og koma í veg fyrir fulla þátttöku, til dæmis í keppnisíþróttum og sumarvinnu, og þar með færu þau á mis við tækifæri til þess að verja tíma með skólafélögum og taka þátt í samfélaginu. Eldri börnin lýstu því meðal annars á þann veg að: „Maður getur ekki gert neitt nema hafa kennitölu … ég finn, það vantar eitthvað í mig, eitthvað sem aðrir hafa en ég hef ekki“ og „Það hefur mikil áhrif að hafa ekki kennitölu. Það skiptir svo miklu máli, þú ert ekki hluti af þjóðinni og tilheyrir engu og engum hóp ef þú ert ekki með kennitölu … þú ert ekki neitt í samfélaginu.“ Ein fjölskyldan lagði þó áherslu á að sveitarfélagið þar sem fólkið bjó í reyndi eftir fremsta megni að stuðla að því að börn þeirra gætu tekið þátt í viðeigandi starfsemi.

Auðséð var, þar sem viðtölin fóru nánast öll fram á dvalarstað barnanna, að búsetuskilyrði og aðstaða barnanna var mjög misjöfn. Sum barnanna bjuggu á stöðum þar sem í raun er ekki gert ráð fyrir börnum, til dæmis hvað varðar útivistarsvæði, rými til leiks eða að dót sé fyrir hendi. Barn sem bjó við slíkar aðstæður sagði: „Við reynum að leika við hvort annað frammi á gangi, en það er ekki mikið sem við getum gert.“ Önnur börn bjuggu í vel búnum og rúmgóðum íbúðum í íbúðahverfum með skipulögð leiksvæði fyrir börn.

Fjölskyldan

Foreldrum fannst erfitt að vita af stöðu barna sinna og upplifðu að þau sem ábyrgir foreldrar hefðu misst stjórnina á aðstæðum fjölskyldunnar. Þeim fannst erfitt að vera öðrum háðir og upplifðu sig oft sem uppáþrengjandi þegar þeir þurftu að biðja um aðstoð eða leita upplýsinga hjá þjónustuaðilum. Stundum veigruðu foreldrar sér við að leita aðstoðar en það gat orðið til þess að fjölskyldan fór á mis við aðstoð, eins og til dæmis að börnin fengju hlý föt, viðeigandi sértæka þjónustu og fleira. Foreldri lýsti aðstæðum sínum þannig: „Ég er mjög þakklát(ur) fyrir þá aðstoð sem við höfum fengið … en ég er treg(ur) til að biðja um aðstoð … finnst eins og við séum að ónáða skilurðu, það er erfitt.“ Foreldrum fannst að þeir gætu ekki veitt börnum sínum það sem þau vildu, hvort sem það tengdist skólagöngu eða veraldlegum hlutum, fannst erfitt að vera upp á aðra komnir og í raun undir stjórn annarra. Þá var erfitt að skilja ekki tungumálið né hvernig stjórnsýslan og önnur þjónusta virkaði: „Ég geri það besta sem ég get en margt hamlar því að maður hafi stjórn á eigin lífi og fjölskyldunnar … ég reyni að fara út með barninu, sérstaklega um helgar.” Foreldrarnir lögðu áherslu á mikilvægi þess að hafa aðgengi að útisvæðum, sérstaklega áður en börnin væru byrjuð í skóla og hefðu af þeim sökum lítið fyrir stafni.

Margt breytist þegar fjölskylda flýr heimaland sitt og sækir um alþjóðlega vernd í öðru landi, meðal annars geta átt sér stað hlutverkaskipti innan fjölskyldunnar. Til að mynda voru margir foreldranna vanir að vinna mikið í heimalandinu en eftir að til Íslands var komið höfðu foreldrarnir lítið að gera svo dögum, vikum, eða mánuðum skipti enda flókið að fá atvinnuleyfi á meðan á umsóknarferlinu stendur. Ljóst er að bæði fyrri reynsla, óvissan og aðstæður fjölskyldanna hér á landi höfðu mikil áhrif á viðmælendur og streitueinkenni og sálræn vanlíðan kom fram meðal barna og foreldra. Lýsingar á borð við „manni leiðist og verður dapur,“ „að vera alltaf heima verður til þess að manni leiðist og líður illa” og „ég græt mjög mikið, alla daga“ komu fram hjá frá börnunum.

Áhyggjurnar sem börnin höfðu lituðu líf þeirra og sneru þær meðal annars að nánum fjölskyldumeðlimum sem þau gátu ekki verið með, eigin framtíð og fjölskyldunnar og líðan foreldranna. Flest börnin ræddu líðan sína að einhverju leyti við foreldrana en önnur tjáðu sig lítið um eigin líðan og héldu henni út af fyrir sig. Vanlíðan einstakra fjölskyldumeðlima hafði áhrif á alla fjölskylduna, á velferð hennar og virkni. Foreldrar höfðu áhyggjur af líðan barna sinna og börnin höfðu áhyggjur af líðan foreldra sinna. Foreldri lýsti ástandinu á þennan hátt:

Álagið á okkur hefur áhrif á börnin. Þetta er ekki gott fyrir þau. Ég reyni að segja við þau að það verði allt í lagi … en það er erfitt að gera það. Maður segir að þetta sé í lagi en þau skilja að það er eitthvað sem er ekki eins og það á það vera.

Vanlíðan foreldra getur haft mikil áhrif á fjölskyldulífið, uppeldið og á börnin. Börnin reyndu að bæta líðan foreldra sinna með því að vera til staðar, sýna stuðning og hvatningu. Eitt foreldri sagði: „Á hverjum degi talar barnið við okkur … og hjálpar okkur með allt … og er mun jákvæðara en við … kannski getur það hjálpað.“ Annað foreldri lýsti viðbrögðum barns síns á eftirfarandi hátt: „Ég er þunglynd(ur) og græt mikið … barnið mitt sér það og reynir að hughreysta mig.“ Barn sem hafði sagt frá eigin vanlíðan og grátköstum vegna stöðu fjölskyldunnar sagði stuttu síðar: „Mitt hlutverk er að vera hress. Ég reyni að gleðja fjölskylduna mína, láta hana hlæja.“ Foreldri sem hafði þurft að bíða lengi eftir svari frá yfirvöldum, var mjög þreytt á ástandinu og sagði streituna stundum koma fram í pirringi og ergelsi sem bitnaði á börnunum sem svo jók enn frekar á streitu og vanlíðan.

Börnin tóku einnig að sér hlutverk, eins og að vera foreldrum sínum sálrænn stuðningur og að túlka fyrir þá þegar svo bar undir. Eitt barnið lýsti þessu sjálft þannig: „Ég held að við höfum þurft að þroskast hraðar og gera hlutina öðruvísi.“ Foreldrunum fannst einnig að börn þeirra hefðu þurft að þroskast hraðar en ella vegna þeirra atburða og aðstæðna sem þau voru að takast á við.

Umræður

Hér hefur aðstæðum og líðan barna sem hafa sótt um alþjóðlega vernd í fylgd foreldra á Íslandi verið lýst og þeim gefin rödd um stöðu sína, í anda barnafræða og Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Líf fjölskyldnanna einkennist öðru fremur af þrennu. Í fyrsta lagi er biðin eftir svari erfið og einkennist af óvissu, aðgerðarleysi og áhyggjum. Í öðru lagi eiga foreldrarnir í samskiptum við ýmiss konar stofnanir, en þar eru börnin að ákveðnu leyti ósýnileg og eru til dæmis ekki spurð álits eða þau upplýst um mál sem þau varðar. Í þriðja lagi litast fjölskyldulífið af því að fjölskyldan verður háð aðstoð utanaðkomandi aðila, foreldrar missa stjórn á aðstæðum og upplifa oft valdleysi, en samtímis reyna bæði foreldrar og börn að dylja vanlíðan sína og gera sér jafnvel upp meðvitaða jákvæðni. Niðurstöðurnar gefa til kynna að margvíslegir þættir í umsóknarferlinu um alþjóðlega vernd þarfnist endurskoðunar við til samræmis við Barnasáttmálann sem Ísland hefur lögfest ný lög og reglugerðir sem gilda um málaflokkinn.

Langur málsmeðferðartími, óvissan sem honum fylgir og skortur á virkniúrræðum hafði neikvæð áhrif á sálfélagslega vellíðan barna og foreldra sem tóku þátt í rannsókninni. Sambærilegar niðurstöður má sjá í erlendum rannsóknum (Björnberg, 2013; Ottoson, Eastmond og Cederborg, 2017; Vitus, 2010). Eftir því sem tíminn líður aðlagast börnin að leikskóla, grunnskóla og nærsamfélaginu og því verður missirinn meiri og sárari ef fjölskyldan fær synjun við umsókn sinni. Því er mikilvægt að leggja áherslu á að veita börnum og barnafjölskyldum forgang í umsóknarferlinu til þess að takmarka neikvæð áhrif biðtímans á börnin (CRC, 2013; Tonheim o.fl., 2015).

Umsóknarferlið um alþjóðlega vernd á Íslandi er fullorðinsmiðað, þar sem börn í fylgd foreldra eru lítt sýnileg. Svipaðar niðurstöður má sjá í erlendum rannsóknum (Lundberg og Lind, 2017; Ottoson o.fl., 2017; Tonheim o.fl., 2015). Barnvæn aðstaða var ekki fyrir hendi hjá öllum þeim þjónustuaðilum og stofnunum sem komu að þjónustu við foreldra og börn sem leituðu alþjóðlegrar verndar. Þó svo starfsmenn hafi komið kurteislega fram og verið vinalegir við börnin þá var sjaldan leitað álits þeirra á málefnum sem snertu þau og þau fengu sjaldan áheyrn fullorðinna. Þetta verklag er í andstöðu við 12. grein Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna (e.d.) þar sem fram kemur að „börn eiga rétt á því að láta í ljós skoðanir sínar í öllum málum er þau varða og að tekið sé réttmætt tillit til skoðana þeirra í samræmi við aldur þeirra og þroska,“ þar með talið í umsóknarferlinu um alþjóðlega vernd (CRC, 2013; CRC, 2009).

Margvíslegar ástæður geta valdið því að börn í viðkvæmri stöðu verði ósýnileg í samskiptum við stjórnvöld. Ferguson (2017) vekur athygli á að í erfiðum málum, eins og ofbeldi gegn börnum, geti börn orðið ósýnileg vegna innra skipulags stofnana og þess tilfinningalega álags sem meðferð barnanna hefur í för með sér fyrir starfsmenn. Meloni o.fl. (2017) skoða ósýnileika barna án skilríkja í skólum í Montreal í Kanada og vekja athygli á að skólaganga þeirra væri háð viðhorfum kennara og skólastjórnenda, aðgerðum félagssamtaka í nærsamfélagi barnanna og ótta barnanna og fjölskyldna þeirra sem velji gjarnan að láta lítið á sér bera. Höfundar skilgreina stofnanalegan ósýnileika (e. institutional invisibility) sem „viðtekin viðhorf og framkvæmd sem oft eru óskráð og óljós sem leiða til þess að hópar einstaklinga hverfi í félagslegum skilningi, bæði lagalegum og stjónmálalegum“ (15). Ósýnileiki barna í umsóknarferli foreldra um alþjóðlega vernd á Íslandi gæti átt rætur í hliðstæðum aðstæðum. Það getur verið siðferðilega vandasamt að meta hver eigi rétt á og verðskuldi alþjóðlega vernd. Ef börnin væru sýnileg í umsóknarferlinu kallar það á sérstaka úrvinnslu í málum þeirra enda hafa þau sjálfstæðan rétt samkvæmt Barnasáttmálanum. Fjölmiðlaumræða um einstök mál hér á landi með börn í forgrunni er ein birtingarmynd um mikilvægi þess að þau fái andlit og að raddir þeirra heyrist. Dæmi eru um að ákvörðun stjórnvalda um stöðu foreldra og barna í leit að alþjóðlegri vernd hafi verið endurskoðuð í kjölfar slíkrar fjölmiðlaumræðu (Björg Guðlaugsdóttir 2018; Gyða Lóa Ólafsdóttir 2015). Fréttir af aðskilnaði barna frá fjölskyldum sínum við suðurlandamæri Bandaríkjanna sýnir mikilvægi þess að börn fjölskyldna á flótta verði sýnileg (Domonske og Gonzales, 2018; Wood, 2018).

Rauði krossinn á Íslandi, Unicef, Barnaheill og Umboðsmaður barna hafa birt yfirlýsingar um mikilvægi þess að stjórnvöld virði réttindi barna, þar á meðal rétt þeirra til að tjá sig (Rauði krossinn, 2016; Unicef, e.d.b.). Það er því mikilvægt í umsóknarferli um alþjóðlega vernd að skapa rými sem er barnvænt og öruggt en samtímis má ekki líta á börnin sem einhliða varnarlaus fórnarlömb heldur ber að virða atbeina þeirra og sjónarhorn í anda barnafræðanna (Crawly, 2009; James and Prout, 1990; Punch 2016; Smyth, 2014; Vitus og Lidén, 2010). Starfsmenn sem vinna með börnum í umsóknarferlinu þurfa þjálfun í samskiptum við þau, fræðslu, stuðning og handleiðslu (Cosgrave og Thornton, 2015; Lundberg, 2011; Lundberg og Lind, 2017). Í nýjum lögum um útlendinga kemur fram að sá sem tekur viðtal við börn þurfi að hafa sérþekkingu á málefnum barna (Lög um útlendinga nr. 80/2016). Á meðan verið er að byggja upp sérfræðiþekkingu innan viðkomandi stofnana er mikilvægt að fá fagaðila með viðeigandi þekkingu og reynslu til að starfa með börnum til þess að vera starfsfólki til aðstoðar. Í raun má segja að vandamálið við þátttöku og áheyrn barna sé ekki barnið sjálft, heldur hið fullorðinsmiðaða eðli umsóknarferlisins um alþjóðlega vernd sem útilokar barnið (Eastmond og Ascher, 2011; Smyth, 2014;), eins og í tilviki þeirra barna sem tóku þátt í rannsókninni.

Barnaréttarnefnd Sameinuðu þjóðannna telur mikilvægt að setja ekki aldursviðmið á 12. grein sáttmálans því þroski og reynsla hefur áhrif, ekki eingöngu líffræðilegur aldur (CRC, 2009). Enn fremur ættu ríki að ganga út frá því að börn geti tjáð sig þar til annað kemur í ljós. ENOC undirstrikar mikilvægi þess að börnum, sem eru á faraldsfæti, sé skapaður vettvangur til þess að tjá skoðanir sínar með eigin orðum og að á þau sé hlustað (ENOC, 2013; Fagerholm og Verheul, 2016). Það er síðan ákvörðun barnanna hvort, og þá hvernig, þau vilja nýta sér rétt sinn til að tjá sig, óháð því hvort foreldrarnir tjá sig eða ekki (CRC, 2009; Smyth, 2014). Mikilvægt er að árétta að ekki sé verið að takmarka rétt foreldra til þess að tjá sig um málefni er snerta börn þeirra, en ítreka þess í stað rétt barna til að tjá sig, óháð því hvort foreldrarnir tjái sig eða ekki (Unicef, e.d.a). Því er það skref í rétta átt að á undanförnum mánuðum hefur Útlendingastofnun í samráði við foreldra boðið börnum sem talin eru hafa aldur og þroska til að koma í viðtal hjá stofnuninni í tengslum við málsmeðferð fjölskyldunnar. Viðtölin fara að jafnaði fram í húsnæði stofnunarinnar en lögfræðingar hennar sem fengið hafa viðeigandi fræðslu og þjálfun, taka viðtölin. Börn sem eru 15 ára og eldri fara að jafnaði í hefðbundin viðtöl líkt og fullorðnir einstaklingar.

Að mati ENOC og Barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna eiga börn að hafa aðgengi að upplýsingum á tungumáli, sem þau skilja um réttindi sín sem umsækjendur um alþjóðlega vernd, hvað umsóknarferlið feli í sér og hvers þau geti vænst. Það er sérstaklega mikilvægt þar sem börn umsækjenda um alþjóðlega vernd reyna oft að verja foreldra sína og draga úr streitu þeirra, til dæmis með því að forðast erfiðar spurningar um umsóknarferlið (Eastmond, 2010; Ottoson o.fl., 2017). Í dag eru ekki til staðar aðgengilegar upplýsingar fyrir börn sem leita alþjóðlegrar verndar á Íslandi og þarf að ráða bót á því. Samkvæmt 24. gr. í nýjum lögum um útlendinga skal fylgdarlausum börnum, sem koma hingað til lands, veittar upplýsingar í samræmi við aldur og þroska (Lög um útlendinga nr. 80/2016). Velta má fyrir sér hvort slík upplýsingagjöf eigi eingöngu að einskorðast við fylgdarlaus börn.

Ófullnægjandi búsetuúrræði, þar sem ekki er tekið tillit til þarfa barna, getur haft neikvæð áhrif á velferð þeirra (Fagerholm og Verheul, 2016; Fazel og Stein, 2002). ENOC hefur áréttað mikilvægi þess að búsetuúrræði og móttökuskilyrði barna, sem leita alþjóðlegrar verndar, eigi að vera viðeigandi og barnamiðuð (ENOC, 2013; Fagerholm og Verheul, 2016). Mikilvægt er að huga að rými til leiks og lærdóms og auðveldu aðgengi að útileiksvæðum (Martin, Horgan, O’Riordan og Christie, 2016; McMillan, Ohan, Cherian og Mutch, 2015; Tonheim o.fl., 2015). Bent hefur verið á að búsetuúrræði, sem eru nýtt fyrir fjölskyldur sem leita alþjóðlegrar verndar hér á landi, sé ekki alltaf viðeigandi fyrir börn og fjölskyldur (Kristín Sigurðardóttir, 2016; Unicef, e.d.b.). Búsetuúrræði þátttakenda rannsóknarinnar voru allt frá því að vera mjög barnvæn til þess að vera ófullnægjandi. Rannsóknir hafa sýnt fram á mikilvægi þess fyrir fjölskyldur að búa í almennum íbúðahverfum og gjarnan nálægt ættingjum eða vinum séu slík tengsl til staðar (Smith og Lockwood, 2015; Spicer, 2008; Tonheim o.fl., 2015). Þá skiptir miklu að tekið sé vel á móti þeim af nágrönnum og að ekki sé alið á fordómum og útskúfun (Spicer, 2008). Tíðir búferlaflutningar hafa einnig slæm áhrif á velferð barna, sem leita alþjóðlegrar verndar, sérstaklega barna sem eiga erfiða reynslu að baki (Goosen, Stronks og Kunst, 2014; Tonheim o.fl., 2015).

Eitt af meginákvæðum Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna (e.d.) snýst um að ávallt skuli hafa bestu hagsmuni barnsins að leiðarljósi (3. gr), en það er líklega flóknasta og torskildasta ákvæði hans (Lundberg, 2011). Í rannsókn Lundberg og Lind (2017) var skoðað hvernig bestu hagsmunir barnsins væru ákvarðaðir í málsmeðferð barna sem leituðu alþjóðlegrar verndar í fylgd foreldra. Niðurstöður þeirra sýna að í úrskurðum er oft talið upp hvað séu ekki bestu hagsmunir barnsins eða hvað myndi ekki ganga gegn ákvæðinu um bestu hagsmuni barnsins. Hins vegar skortir yfirleitt útskýringu á því hvað séu bestu hagsmunir barnsins í raun. Barnaréttarnefnd Sameinuðu þjóðanna leggur áherslu á mikilvægi þess að meta og skilgreina bestu hagsmuni barnsins í hverju tilviki fyrir sig og að ákvarðanir stjórnvalda taki tillit til þeirra (CRC, 2013). Til þess þarf að gefa barninu tækifæri til þess að tjá sig um stöðu sína og málefni er það varðar, og þar á meðal huga að margvíslegum þáttum svo sem trú, menningu, kynhneigð og viðhaldi fjölskyldutengsla. Einnig þarf að gæta að nærumhverfinu, aðgengi að heilbrigðisþjónustu, skóla og félögum og meta öryggi barnsins, fyrri reynslu og stöðu (CRC, 2013; Van Os, Kalverboer, Zijlstra, Post og Knorth, 2016). Samkvæmt nýjum lögum um útlendinga nr. 80/2016 skal ávallt gæta að bestu hagsmunum barnsins en hins vegar er ekki ljóst hvernig það mat skuli framkvæmt (Lög um útlendinga nr. 80/2016). Mikilvægt er að fagfólk, sem hefur sérþekkingu á málefnum barna, framkvæmi matið, helst þverfaglegt teymi, og að fagfólk félagsþjónustu og viðeigandi þjónustuaðilar þekki vel til stöðu barnsins.

Til að meta sálfélagslega vellíðan barna sem leita alþjóðlegrar verndar þarf að þróa barnamiðaðan og menningarnæman viðtalsvísi (Tonheim o.fl., 2015). Þar væru styrkleikar og verndandi þættir í umhverfi barnanna kannaðir svo hægt sé að ákveða hvort og þá hvers konar íhlutunar sé þörf. Hér á Íslandi mætti byggja á þessari reynslu, en ekki fór fram markviss skimum á andlegri og sálfélagslegri líðan barnanna sem tóku þátt í rannsókninni. Heilbrigðisstarfsmenn og þjónustuaðilar töluðu sjaldan við börnin sem voru mörg áhyggjufull, og höfðu sum hver tekið að sér sálgæsluhlutverk fyrir foreldra sína. Það er þekkt að börn geri lítið úr eigin þörfum til þess að auka ekki enn frekar álag á foreldra sína og hversu alvarlegar afleiðingar vanlíðan foreldra getur haft á foreldrahæfni og þar með á börnin (Dansk flygtninge hjælp, e.d.; Eastmond, 2010; Laurtizen og Sivertsen, 2012; Newbigging og Thomas, 2011; Ottoson o.fl., 2017; Vaage, 2014). Börn á flótta hafa mörg hver upplifað erfiða reynslu fyrir og eftir að fjölskylda þeirra yfirgaf heimalandið sem getur haft áhrif á líf þeirra til lengri tíma litið (Kadir, Shenoda, Goldhagen og Pitterman 2018; Kadir, Battersby, Spencer og Hjern, 2019; Shenoda, Kadir, Pitterman og Goldhagen, 2018). Því er afar mikilvægt að koma til móts við þarfir barnanna með því að veita þeim viðeigandi stuðning og úrræði eftir þörfum hvers og eins þeirra (Goldhagen, Kadir, Fouad, Spencer og Raman, 2018; ISSOP Migration Working Group, 2018; Oberg, 2018).

Ein af niðurstöðum rannsóknar okkar er mikilvægi þess að þau hafi skjótan aðgang að skólagöngu. Skólaganga og menntun var börnum og foreldrum ofarlega í huga og voru oft höfð vinsamleg ummæli um kennara og skólann (Helga Guðmundsdóttir, Geir Gunnlaugsson og Jónína Einarsdóttir, 2018). Góð menntun skiptir börnin máli upp á framtíðina að gera, en skólagangan var ekki síður talin mikilvæg til að hitta önnur börn og eignast vini (Ottoson o.fl., 2017; Svenson og Eastmond, 2013; Tonheim, o.fl., 2015). Skólinn og skólaganga getur virkað sem heilsueflandi vettvangur sé vel að öllu staðið (de Wal Pastoor, 2013; de Wal Pastoor, 2015). Ætla má að með tilkomu nýrrar reglugerðar um útlendinga hafi verið stigið skref í rétt átt en í 27. gr. hennar kemur fram að „Útlendingastofnun skal tryggja að barn sé að jafnaði ekki lengur en fjórar vikur í umsjá stofnunarinnar án þess að vera komið í almennan skóla eða annað úrræði til menntunar“(Reglugerð um útlendinga nr. 540/2017).

Rannsókn okkar sýnir að það eru margvíslegir þættir í umsóknarferli um alþjóðlega vernd hér á landi sem hafa áhrif á sálfélagslega vellíðan barna og foreldra þeirra. Því er mikilvægt að huga betur en nú er gert að líðan, stöðu og réttindum barna, sem leita alþjóðlegrar verndar með foreldrum sínum. Eins og staðan er í dag þá fullnægir Ísland ekki Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna í þjónustu við börn í fylgd foreldra sem leita alþjóðlegrar verndar og er þá fyrst og fremst brotið á rétti barnanna til að tjá sig um málefni sem þau varðar. Því er mikilvægt að á grunni nýrra laga um útlendinga að skoða sérstaklega þjónustu við þessi börn svo hún uppfylli þær kvaðir sem alþjóðlegir sáttmálar leggja okkur á herðar og við höfum skrifað undir og lögfest.

Lokaorð

Fjölskyldur, sem leita alþjóðlegrar verndar, eru ekki einsleitur hópur. Margt er vel unnið í þágu þeirra á Íslandi en þjónustan er mismunandi eftir því hvort hún sé á vegum sveitarfélaga eða Útlendingastofnunar. Tækifæri til umbóta eru mörg. Þörf er á að bæta aðstöðu barna í umsóknarferlinu og að þau fái tækifæri á að tjá sig um eigin reynslu og líðan og að á raddir þeirra sé hlustað í samræmi við barnafræðin og Barnasáttmálann. Börnin eru í stofnanalegum skilningi að vissu marki ósýnileg í umsóknarferlinu og þörfum þeirra er ekki sinnt eins og best verður á kosið. Lögfesting Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna leggur ákveðnar skyldur á stjórnvöld. Hver mánuður eða ár í óvissu um niðurstöðu í umsóknarferli um alþjóðlega vernd skiptir máli í lífi barns og getur haft áhrif á þroska, heilsu og líðan þess til langframa. Því er skjót málsmeðferð börnum í hag og að aðbúnaður þeirra styðji bæði við þau og fjölskyldur þeirra á meðan á málsmeðferð stendur. Ný lög um útlendinga nr. 80/2016 með síðari breytingum eru áfangi í að bæta þjónustuna og mikilvægt skref í því að tryggja að bestu hagsmunir barnsins séu hafðir að leiðarljósi í umsóknarferlinu. Það er brýnt að stjórnvöld setji skýrar verklagsreglur um með hvaða hætti hagsmunir barna skuli metnir og tryggja þarf að þær séu í takt við Barnasáttmálann og lög sem snúa að vernd og velferð barna. Það er samfélagsleg ábyrgð okkar að hlusta eftir röddum barna sem koma með fjölskyldum sínum í leit að alþjóðlegri vernd og vinna að úrbótum þannig að þau njóti þeirra réttinda sem þeim ber.

 

Heimildir

Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna. (e.d.). Sótt 13. febrúar 2019 af http://www.barnasattmali.is/barnasattmalinn/barnasattmalinnheildartexti.html

Björg Guðlaugsdóttir. (2018, 12. apríl). Haniye og faðir hennar fá stöðu flóttafólks. Sótt 13. febrúar 2019 af http://www.ruv.is/frett/haniye-og-fadir-hennar-fa-stodu-flottafolks

Björnberg, U. (2013). “Caught between a troubled past and an uncertain future: The well-being of asylum-seeking children in Sweden.” Í Minguez, A. M. (ritstj.), Family well-being: European perspectives (bls. 261–275). Dordrecht: Springer.

Bordonaro, L. I. og Payne, R. (2012). Ambiguous agency: critical perspectives on social interventions with children and youth in Africa. Children’s Geographies, 10(4), 365-372. https://doi.org/10.1080/14733285.2012.726065

CRC. (2009). General Comment No. 12. The right of the child to be heard (CRC/C/GC/12). New York: United Nations. Sótt 13. febrúar 2019 af http://bit.ly/2nwNecJ

CRC. (2013). General comments No. 14 in the right of the child to have his or her best interest taken as primary considerations. New York: United Nations. Sótt 13. febrúar 2019 af http://bit.ly/2n1wCO9

CRC Policy Center. (e.d.). CRC Adoption, Signatures and Ratifications. Sótt 13. febrúar 2019 af http://www.uncrcpc.org/index.php?id=52

Cosgrave, C. og Thornton, L. (2015). „Immigration and Asylum Law.“ Í Children‘s Rights Alliance (ritstj.), Making Rights Real for Children: A Children‘s Rights Audit of Irish Law.Children‘s Rights(bls. 168-186). Dublin: Children’s Rights Alliance and the Law Centre for Children and Young People.

Crang, M. og Cook, I. (2007). Doing Ethnographies. Los Angeles: Sage Publications.

Crawly, H. (2009). No one gives you a chance to say what you are thinking. Finding space for children‘s agency in the UK asylum system. Royal Geographical Society, 42(2), 162-169. https://doi.org/10.1111/j.1475-4762.2009.00917.x

CSDH. (2008). Closing the gap in a generation: health equity through action on the social determinants of health. Final Report of the Commission on Social Determinants of Health. Geneva: WHO. Sótt 13. febrúar 2019 af http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/43943/1/9789241563703_eng.pdf

Dansk flygtninge hjælp. (e.d.). How to help a child with traumas. Varde Municipality and the Danish Refugee Council. Sótt 13. febrúar 2019 af https://flygtning.dk/media/2595458/120716-folder-til-flygtningeforaeldre-saadan-hjaelper-du-et-barn-med-traumer_engelsk.pdf

de Wal Pastoor, L. (2015). The mediational role of schools in supporting psychosocial transitions among unaccompanied young refugees upon resettlement in Norway. International Journal of Educational Development, 41, 245–254. https://doi.org/10.1016/j.ijedudev.2014.10.009

de Wal Pastoor, L. (2013). The decisive role of school in the lives of unaccompanied refugee minors in Norway. Siirtolaisuus-Migration, 40, 32–40.

Dodge, R., Daly, A., Huyton, J. og Sanders, L. (2012). The challenge of defining wellbeing. International Journal of Wellbeing, 2(3), 222-235. https://doi.org/10.5502/ijw.v2i3.4

Domonoske, C. og Gonzales, R. (2018, 19. júní). What we know: family separation and ‘Zero Tolerance’ at the border. Sótt 13. febrúar 2019 af https://www.npr.org/2018/06/19/621065383/what-we-know-family-separation-and-zero-tolerance-at-the-border

Eastmond, M. (2010). „Gäster i välfärden? Föräldraskap i asyl-processen.“ Í Anderson, H. A., Ascher, H., Björnberg, U. og Eastmond, M. (ritstj.), Mellan det förflutna och framtiden: Asylsökande barns välfärd, hälsa och välbefinnande(bls. 87-107). Göteborg: Göteborgs Universitet Centrum för Europaforskning.

Eastmond, M. og Ascher, H. (2011). In the best interest of the child? The politics of vulnerability and negotiations for asylum in Sweden. Journal of Ethnic and Migration Studies, 37(8),1185-1200. http://dx.doi.org/10.1080/1369183X.2011.590776

ENOC. (2013). ENOC Position Statement on “Children on the Move”. Children on the Move: Children First. European Network for Ombudsmen for Children, Strasbourg. Sótt 13. febrúar 2019 af http://enoc.eu/wp-content/uploads/2015/01/ENOC-2013-Statement-on-Children-on-the-Move-EN.pdf

Fagerholm, K. og Verheul, R. (2016). Safety and fundamental rights at stake for children on the move: Call for the EU and European countries to implement a child rights perspective in the reception of migrating children. Amsterdam/Stockholm: ENOC Taskforce Children on the Move.

Fargas-Malet, M., McSherry, D., Larkin, E. og Robinson, C. (2010). Research with children: methodological issues and innovative techniques. Journal of Early Childhood Research, 8(2), 175–192. https://doi.org/10.1177/1476718X09345412

Fazel, M. og Stein, A. (2002). The mental health of refugee children. Archives of Disease of Childhood, 87(5), 366–370. http://dx.doi.org/10.1136/adc.87.5.366

Ferguson, H. (2017). How children become invisible in child protection work: findings from research into day-to-day social work practice. The British Journal of Social Work, 47(4), 1007-1023. https://doi.org/10.1093/bjsw/bcw065

Goldhagen, J. L., Kadir, A., Fouad, F. M., Spencer, N. og Raman, S. (2018). The Budapest declaration for children and youth on the move. The Lancet Child and Adolescent Health, 2(3), 164-165. https://doi.org/10.1016/S2352-4642(18)30030-0

Goosen, S., Stronks, K. og Kunst, E. A. (2014). Frequent relocations between asylum-seeker centres are associated with mental distress in asylum-seeking children: a longitudinal medical record study. International Journal of Epidemiology, 43(1), 94-104. https://doi.org/10.1093/ije/dyt233

Gyða Lóa Ólafsdóttir. (2015, 21. desember). Albönsku fjölskyldurnar tvær með tvöfaldan ríkisborgararétt. Sótt 13. febrúar 2019 af http://www.visir.is/g/2015151229928

Helga Guðmundsdóttir. (2016). Upplifun og reynsla barna og foreldra sem leita alþjóðlegrar verndar á Íslandi [Perception and experience of asylum-seeking children and their parents in Iceland]. Meistararitgerð í þróunarfræðum, Félags- og mannvísindadeild, Háskóli Íslands. http://hdl.handle.net/1946/23563

Helga Guðmundsdóttir, Geir Gunnlaugsson og Jónína Einarsdóttir. (2018). „Allt sem ég þrái.“ Menntun barna í fylgd foreldra sem sækja um alþjóðlega vernd á Íslandi [e. ‘All I aspire’. Education of children to families seeking asylum in Iceland]. Tímarit um uppeldi og menntun, 27(1): 1-21. https://doi.org/10.24270/tuuom.2018.27.1

Inter-Agency Network for Education in Emergencies. (2010). INEE thematic issue brief: Psychosocial well-being. Sótt 13. febrúar 2019 af http://toolkit.ineesite.org/resources/ineecms/uploads/1128/INEE_Thematic_Issue_Brief_Psychosocial.pdf

ISSOP Migration Working Group. (2018). ISSOP position statement on migrant child health. Child: Care, Health and Development, 44, 161-170. https://doi.org/10.1111/cch.12485

James, A. og Prout, A. (1990). Constructing and Reconstructing Childhood. London: Routledge Falmer.

Jóhanna Einarsdóttir. (2007). Research with children: methodological and ethical challenges. European Early Childhood Education Research Journal, 15(2),197-211. http://dx.doi.org/10.1080/13502930701321477

Kadir, A., Shenoda, S., Pitterman, S. og Goldhagen, J. (2018). The effects of armed conflict on children. Pediatrics, 142(6): e20182586. https://doi.org/10.1542/peds.2018-2586

Kadir, A., Battersby, A., Spencer, N. og Hjern, A. (2019). Children on the move in Europe: a narrative review of the evidence on the health risks, health needs and health policy for asylum seeking, refugee and undocumented children. BMJ Paediatrics Open, 3:e000364. doi: 10.1136/bmjpo-2018-000364

Kristín Sigurðardóttir. (2016, 30. nóvember). Hafa áhyggjur af aðbúnaði barna hælisleitenda. Sótt 13. febrúar 2019 af http://bit.ly/2opSwuk

Lundberg, A. (2011). The best interests of the child principle in Swedish asylum cases: the marginalization of children’s rights. Journal of Human Rights Practice, 3(1), 49-70. https://doi.org/10.1093/jhuman/hur002

Lundberg, A. og Lind, J. (2017). Technologies of displacement and children‘s right to asylum in Sweden. Human Rights Review, 18(2), 189-208. https://doi.org/10.1007/s12142-016-0442-2

Lög um útlendinga nr. 80/2016.

Martin, S., Horgan, D., O’Riordan, J. og Christie, A. (2016). Advocacy and surveillance: primary school teachers’ relationships with asylum-seeking mothers in Ireland. Race Ethnicity and Education, 1-13. https://doi.org/10.1080/13613324.2016.1248827

McMillan, K. K., Ohan, J., Cherian , S. og Mutch, R. C. (2015). Refugee children’s play: before and after migration to Australia. Journal of Paediatrics and Child Health, 51,771-777. https://doi.org/10.1111/jpc.12849

Meloni, F., Rousseau, C., Ricard-Guay, A. og Hanley, J. (2017). Invisible students: institutional invisibility and access to education for undocumented children. International Journal of Migration, Health and Social Care13(1), 15-25. https://doi.org/10.1108/IJMHSC-01-2014-0001

Newbigging, K. og Thomas, N. (2011). Good Practice in Social Care for Refugee and Asylum-seeking Children. Child Abuse Review, 20(5), 374-390. https://doi.org/10.1002/car.1178

Oberg, C. (2018). The rights of children on the move and the Budapest Declaration. Children, 5(5), 61; https://doi.org/10.3390/children5050061

Ottoson, L., Eastmond, M. og Cederborg, A. (2017). Assertion and aspirations: agency among accompanied asylum-seeking children in Sweden. Children Geographies, 15(4), 426–438. https://doi.org/10.1080/14733285.2016.1271941

Punch, S. (2016). Cross-world and cross-disciplinary dialogue: a more integrated, global approach to childhood studies. Global Studies of Childhood, 6(3) 352–364. https://doi.org/10.1177/2043610616665033

Rauði krossinn. (e.d.). Fólk á flótta. Umsækjendur um alþjóðlega vernd og flóttamenn. Sótt 13. febrúar 2019 af https://www.raudikrossinn.is/hvad-gerum-vid/folk-a-flotta/

Rauði krossinn. (2016). Sameiginleg yfirlýsing vegna barna sem leita verndar á Íslandi: Yfirlýsing Unicef, Barnaheilla, Umboðsmanns barna og Rauða krossins á Íslandi. Sótt 13. febrúar 2019 af http://bit.ly/2ntPL6F

Reglugerð um útlendinga nr. 540/2017.

Shenoda, S., Kadir, A., Pitterman, S. og Goldhagen, J. (2018). The effects of armed conflict on children. Policy Statement of the American Academy of Pediatrics. Pediatrics, 142(6): e20182585. https://doi.org/10.1542/peds.2018-2585

Smith, K. og Lockwood, K. (2015). Asylum support for children and young people living in Kirklees: stories of mothers. Research Report. Women Center, Kirklees.

Smyth, C. (2014). European Asylum Law and the Rights of the Child. London and New York: Routledge.

Spicer, N. (2008). Places of exclusion and inclusion: asylum-seeker and refugee experiences of neighbourhoods in the UK. Journal of Ethnic and Migration Studies, 34(3),491-510. http://dx.doi.org/10.1080/13691830701880350

Svenson, M. og Eastmond, M. (2013). “Betwixt and between”: hope for the meaning of school for asylum-seeking children in Sweden. Nordic Journal of Migration Research, 3(3),162–170. https://doi.org/10.2478/njmr-2013-0007

Tisdall, E. K. M. og Punch, S. (2012). Not so „new“? Looking critically at childhood studies. Children‘s Geographies, 10(3),249-264. http://dx.doi.org/10.1080/14733285.2012.693376

Tonheim, M., Derluyn, I., Rosnes, E. V., Zito, D., Rota, M. og Steinnes, A. (2015). Rehabilitation and social reintegration of asylum seeking children affected by war and armed conflict. Norway: Center for Intercultural Communication. Sótt 13. febrúar 2019 https://www.udi.no/globalassets/global/forskning-fou_i/asyl/fou-rehab-reintegration-2015.pdf

Umboðsmaður barna. (e.d.). Barnasáttmálinn á Íslandi. Sótt 13. febrúar 2019 af https://www.barn.is/barnasattmalinn/

UNHCR. (2018). Global trends. Forced displacement in 2017. United Nations High Commissioner for Refugees. Sótt 13. febrúar 2019 af http://www.unhcr.org/globaltrends2017/

UNHCR. (2008). UNHCR Guidelines on determining the best interest of the child. United Nations High Commissioner for Refugees. Sótt 13. febrúar 2019 af http://www.unhcr.org/4566b16b2.pdf

Unicef. (e.d.a.). The convention on the rights of the child: Guiding principles – general requirements for all rights. Sótt 13. febrúar 2019 af http://uni.cf/2ntGV96

Unicef. (e.d.b.) Yfirlýsing frá UNICEF á Íslandi og Rauða krossinum á Íslandi vegna barna á flótta sem koma hingað til lands. Sótt 13. febrúar 2019 af af http://bit.ly/2ntMR20

Útlendingastofnun. (2017). Tölfræði ársins 2016. Sótt 13. febrúar 2019 af https://www.utl.is/files/Tlfri_hlismla_2016.pdf

Útlendingastofnun. (2018). Tölfræði ársins 2017. Sótt 13. febrúar 2019 af https://bit.ly/2X2HAl6

Útlendingastofnun. (2019). Tölfræði verndarsviðs – birt 21.1.2019. Sótt 13. febrúar 2019 af https://bit.ly/2SwF6wB

Vaage, A. B. (2014). „Asylum seeking children, mental health and child psychiatry services: Reflections from a project in south-western Norway.“ Í Overland, G., Eugene, G. og Lie, B. (ritstj.), Nordic Work with Traumatised Refugees: Do We Really Care? (bls. 71-87). Cambridge Scholars Publishing.

Van Os, E. C. C., Kalverboer, M. E., Zijlstra, A. E., Post, W. J. og Knorth, E. J. (2016). Knowledge of the unknown child: a systematic review of the elements of the best interests of the child assessment for recently arrived refugee children. Clinical Child and Family Psychology Review, 19, 185-203. https://doi.org/10.1007/s10567-016-0209-y

Vitus, K. (2010). Waiting time: The de-subjectification of children in Danish asylum centres. Childhood, 17(1),26-42. https://doi.org/10.1177/0907568209351549

Vitus, K. og Lidén, H. (2010). The status of the asylum-seeking child in Norway and Denmark: comparing discourses, politics and practices. Journal of Refugee Studies, 23(1),62-81. https://doi.org/10.1093/jrs/feq003

Vísindasiðanefnd Háskóla Íslands. (2014). Vísindasiðareglur Háskóla Íslands. Sótt 13. febrúar 2019 af https://bit.ly/2SK8U4t

Wood, L. C. (2018). Impact of punitive immigration policies, parent-child separation and child detention on the mental health and development of children. BMJ Paediatrics Open, 2(1): e000338. https://doi.org/10.1136/bmjpo-2018-000338