Second edition
Introduction
Roman law in the form of the legislation of the emperor Justinian (527-565) has been studied in Western Europe since the end of the 11th century in Bologna. Modern law is based in many ways on the concepts of ancient Roman law, therefore, it’s important that law students get to know them right at the beginning of their studies so that they will be well equipped to compare the different legal systems (in Europe). The knowledge of Roman law is often a prerequisite to a basic understanding of the legal norms in force. An understanding of Roman law is also important for the critical evaluation of present or proposed legislation. It is the best training ground for a future lawyer, judge or politician to learn to argue.
There’s the story of a student who recently graduated in ancient Greek and Latin and applies for an advertised job at a big company. He is invited to a job interview where he is asked why he thinks to be qualified to work there because classic languages such as Latin are not relevant in modern business. He replies simply: «Those who spoke this language built an empire and controlled it for centuries». And he was hired…
Roman law has always been part of the curriculum in the department of law at the University of Akureyri since the founding of the faculty of law in 2003. The impetus for this glossary emanated from my first year of teaching there (autumn 2019), because most of the students have not studied Latin at all during their high school years.
This second edition would not have been finished without the amiable help of dr. Gunnar Kristjánsson, provost emeritus, and Þorkell Örn Ólason who reviewed the text thoroughly. I owe them a great debt and gratefully acknowledge their generosity. Many terms have been added at the end of a seminar in Roman law held for the first time at the University of Iceland in Reykjavík (autumn 2021). I would like to thank, in particular, my students at this seminar who contributed to the second edition.
The main sources of this glossary are:
Durant, W., Rómaveldi (í íslenskri þyðingu Jónasar Kristjánssonar), I-II, Reykjavík 1963/64.
Du Plessis, P.J., Borkowski’s Textbook on Roman Law, Oxford 20196.
Lögfræðiorðasafn iðorðabanka stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum
Sigurður Líndal, Um lög og lögfræði. Grundvöllur laga – réttarheimildir. I. Reykjavík2 2018.
__________, «Um þekkingu Íslendinga á rómverskum og kanónískum rétti frá 12. öld til miðrar 16. aldar», Úlfljótur 1 (1997), 241-273.
Sveinbjörn Rafnsson, «Grágás og Digesta Iustiniani», Sjötíu ritgerðir helgaðar Jakobi Benediktssyni II. Stofnun Árna Magnússonar. Reykjavík 1977, 720-732.
1. Saga og stjórnskipan Rómaveldis
aedilis edíll, umsjónarmaður ríkisverka.
auctoritas áhrifavald, ábyrgðarvald ≠ → potestas! Hugtakið er notað í ýmsum tilgangi en vísar oftast til einhvers konar veitingavalds. Einnig notað þegar lögráðandi veitir munnlegt vilyrði um þekkingu skjólstæðings á tilteknu sviði sem veitir þá réttindi eða skyldur.
Augustus hinn göfgi eða hinn tigni; heiðurstitill sem Octavíanus → princeps var fengið árið 27 f.Kr. sem sagan hefur fyrir misskilning gert að nafni hans. Áður hafði þetta orð aðeins verið haft um helgistaði og helga dóma. Titill þessi varð seinna að embættisheiti handhafa æðsta framkvæmdavalds í Rómaveldi og sameinaður fjölskyldunafni Caesar: Caesar Augustus.
Cæsar fjölskyldunafn hins valdamikla Gaiusar Júlíusar sem síðan varð að titli fyrir þann sem fór með æðsta vald í Rómaveldi: Caesar = keisari = Kaiser (þýska) = tsar (Rússakeisari).
censor sensor; sensorar voru tveir, kjörnir til fimm ára af → comitia centuriata. Annar þeirra sá um manntal það sem tekið var á fimm ára fresti og mat eignir borgaranna til skattlagningar og þátttöku í landsstjórn og styrjöldum. Sensorar skyldu rannsaka hæfni og feril allra þeirra sem sóttu um embætti. Þeir vöktu yfir sæmd kvenna, fræðslu barna, meðferð þræla, innheimtu skatta, byggingarframkvæmdum ríkisins, leigu ríkiseigna og skipulegri ræktun landsins. Þeir gátu lækkað hvern sem var í mannvirðingu og vikið úr öldungaráðinu þeim sem sekir fundust um siðleysi eða glæpi.
clientes skjólstæðingar.
comitia centuriata hundraðsdeildaþing; þetta þing tók nafn af því að hernum, og síðar þjóðinni allri, var skipt í centuriae, hundraðsdeildir, deildir sem upphaflega voru skipaðar hundrað mönnum hver. Flokkun þjóðarinnar í hundraðsdeildir hafði verið gerð bæði vegna skattgreiðslu og herþjónustu, og þá þótti Rómverjum skylt að atkvæðisréttur yrði að tiltölu við þá skatta sem menn greiddu og þá herskyldu sem þeim var lögð á herðar. Þetta hundraðsdeildaþing kaus hina æðri embættismenn, samþykkti eða felldi frumvörp þau sem fyrir það voru lögð af öldungaráðinu eða öðrum stjórnar-mönnum, hóf styrjaldir og samdi frið. Það var hinn breiði grundvöllur sem bæði her og ríkisstjórn hvíldi á. Þó voru valdi þess mikil takmörk sett. Það kom því aðeins til fundar að það væri kallað saman af → consul eða → tribunus plebis. Það mátti ekki breyta neinu í tillögum þeirra, heldur einungis greiða atkvæði með eða móti.
comitia curiata kyndeildaþing (curiata → á latínu: cum ire = koma saman): Ættahöfðingjar koma saman sem fulltrúar fyrir hinar þrjátíu deildir (curiae) kynflokkanna þriggja. Til loka þjóðveldisins hafði þetta kyndeildaþing því hlutverki að gegna að veita nýkjörnum embættismönnum stjórnvaldið, → imperium. En eftir hrun konungsveldisins missti kyndeildaþingið skjótlega öll önnur völd í hendur samkomu sem nefndist → comitia centuriata.
comitia tributa sveitaþing fólksins; á þessum þingum var mönnum raðað samkvæmt ættbálki (tribus) og búsetu á grundvelli manntals. Hver sveit hafði eitt atkvæði, og auðmenn voru ekki metnir dýrar en fátæklingar. Öldungaráðið viðurkenndi rétt sveitaþingsins til löggjafar árið 287, og úr því jókst vald þess jafnt og þétt, svo að kringum 200 var það orðin helsta uppspretta einkalöggjafar í Rómaborg. Á sveitaþinginu fóru þó ekki heldur fram neinar umræður fólksins. Einhver embættismaður, oftast → tribunus plebis, bar fram lagafrumvarp og reifaði það. Annar embættismaður mátti mæla gegn frumvarpinu, en þingið hlaut að láta sér nægja að hlýða á mál þeirra og segja síðan já eða nei.
concilium plebis alþýðuþing; samsvarar að mörgu leyti → comitia tributa nema að það kom saman undir forystu → tribunus plebis og var samansett einungis af → plebeium.
concilium principis keisararáð, tuttugu manna ráðgjafanefnd → princeps; með tímanum hlutu úrskurðir þessa ráðs gildi sem tilskipanir öldungaráðsins ( → senatusconsulta).
consul ræðismaður, voru tveir og kjörnir til eins árs í senn, æðsta embætti lýðveldisins. Ræðismenn voru bundnir hvor af annars jafnræði, af samþykktum öldungaráðsins og af neitunarvaldi alþýðuforingja (→ tribunus plebis).
cursus honorum framabraut embættismannsins; honor = heiður af því að hann gegndi embætti sínu án endurgreiðslu. Þar af leiðandi var rómverska lýðræðið í reyndinni fámennisstjórn þeirra sem auðinn áttu og gátu þess vegna gefið kost á sér til embætta ríkisins.
dictator alræðismaður (einvaldur); í neyðarástandi sem öldungaráðið lýsti yfir (Videant consules ne quid res publica detrimenti capiat – “ræðismennirnir megi sjá svo um að ekkert mein verði unnið ríkinu”) mátti annar hvor ræðismannanna tveggja tilnefna alræðismann sem fékk óskorað vald yfir öllum mönnum og eignum, en hann mátti ekki eyða almannafé án samþykkis öldungaráðsins, og valdatími hans var bundinn við sex mánuði eða eitt ár.
dominatus einveldi; í sögu Rómaveldis tímabil frá 285–565 e.Kr. þar sem síðustu leifar hins lýðræðislega stjórnarkerfis voru lagðar niður og keisarinn fór með allt ríkisvald og var kallaður dominus = drottinn.
equites riddarar, kaupsýslu- eða fésýslumenn.
imperator aðalherstjóri eða herforingi; síðan samheiti fyrir → princeps og → Caesar Augustus. Á öðrum tungumálum tökuorð fyrir keisara: emperor (enska), empereur (franska), imperatore (ítalska), emperador (spænska).
imperium herstjórnarvald; einnig vald þeirra sem gegndu æðstu embættum þjóðveldisins (eins og → consul eða → praetor).
iurisdictio lögsaga, dómsvald.
monarchia konungdæmi; í sögu Rómar tímabilið frá 753–510 f.Kr.
patres (et) conscripti “feður og meðskráðir” = öldungar úr stétt patrisíanna (feður) og úr röðum auðugra manna (einkum → equites) sem tókst með auðæfum sínum að ryðja sér braut upp í öldungaráðið.
patricii afkomendur feðranna, þ.e.a.s. afkomendur þeirra 100 höfðingja sem kjörnir voru af Rómúlusi við upphaf sögu Rómar
patronus verndari.
plebeius almúgamaður.
plebs lýður, alþýða.
pontifex maximus æðstiprestur hinna rómversku trúarbragða og forseti prestafélags sem allt fram á 5. öld f.Kr. var falið að sjá um túlkun laganna.
populus þjóð; allir frjálsir ríkisborgarar Rómar, patrisíar og plebejar.
potestas vald; einkum vald → pater familias [sjá → persónuréttur]; einnig embættisvald æðstu stjórnarmanna ríkisins.
praetor pretor; dómstjóri eða dómsforseti.
praetor peregrinus útlendingapretor, í fyrstu yfir erlenda menn í Rómaborg, síðan yfir alla Ítalíu og loks yfir skattlöndin. Var honum fengið vald til þess að bræða saman lög Rómverja og heimamanna á hverjum stað. Árlegar skipanir pretors þessa og úrskurðir skattlandsstjóra sköpuðu smám saman þann þjóðarrétt (→ ius gentium [sjá → réttarkerfi / almenn hugtök]) sem fylgt var í stjórn heimsveldisins.
praetor urbanus pretor Rómaborgar.
princeps (senatus) hinn fyrsti eða oddviti (öldungaráðsins); titill sem Octavíanus Ágústus var fenginn árið 28 f.Kr. og sem hann hélt allt til æviloka. Í upphafi merkti þetta tignarheiti að nafn hans stæði efst á skrá öldunga, en brátt tók það að merkja stjórnanda ríkisins, og er af því komið orðið prins í nútímamálum.
principatus í sögunni er stjórnarfar Octavíanusar og eftirmanna hans um næstu tvær aldir kallað „principat” eða oddvitastjórn. Var og eigi um algjört einveldi að ræða, því allt til dauða Commódusar (192 e.Kr.) viðurkenndu allir keisararnir, að minnsta kosti í orði kveðnu, að þeir væru einungis oddvitar öldungaráðsins (principes senatus) innan stjórnarkerfi lýðveldisins. Formlega séð tímabilið frá 27–285 e.Kr.
quaestor kvestor; embættismaður sem sér um ríkissjóðinn eða ríkishirsluna.
res publica lýðveldi, bókstaflega: „(opinbert) mál sem varðar alla“. Skv. gríska sagnfræðingnum Pólybíos (2. öld f.Kr.) er hin rómverska res publica besta stjórnskipan í heiminum: Takmarkað lýðræði er fólgið í löggjafarvaldi þinganna, höfðingjaveldi undir forustu öldungaráðsins, tvíveldi undir skammvinnri stjórn hverra tveggja ræðismanna, einstöku sinnum einveldi þegar kjörnir voru alræðismenn. Samkvæmt Cíceró er einveldi besta stjórnarfarið þegar einvaldurinn er góður, en verst allra stjórnhátta þegar hann er illur. Höfðingjaveldi er einnig gott ef bestu mennirnir fá að stjórna. Lýðræði er gott þegar fólkið er dyggðugt. Heppilegasta stjórnarfarið telur hann því samsteypu úr þessu þrennu eins og Pólybíos. Ef engar hömlur eru á lagðar breytist hins vegar einræðið í harðstjórn, höfðingjaveldið í fámennisstjórn og lýðræðið í skrílræði og óstjórn. Í sögu Rómar á tímabilinu frá 510-27 f.Kr.
senatus öldungaráð, upphaflega ráðgjafasamkunda patrisíanna. En ættarhöfðingjar þeir sem í öndverðu skipuðu ráðið, voru smám saman leystir af hólmi af fyrrverandi → consules og → censores, og sensorarnir höfðu vald til að fylla tölu ráðsmanna í 300 með því að nefna til ráðsins menn af stétt patrisía eða riddara. Menn sátu í ráðinu ævilangt.
tribunus plebis alþýðuforingi eða fulltrúi / málssvari alþýðu í hvívetna, eftir 367 f.Kr. tíu talsins. Hlutverk þeirra var að vernda lýðinn fyrir ofríki landsstjórnarmanna, og þeir gátu með orði → veto stöðvað allar athafnir stjórnvaldanna hvenær sem einhverjum þeirra bauð svo við að horfa. Þessir tíu menn voru sacrosancti (= friðhelgir), sem kallað var: það var talið helgispjöll og lífllátssök að beita þá ofbeldi nema á tímum lögmætrar alræðisstjórnar (→ dictator).
triumviratus þremenningasamband, þríeyki eða þrístjóraveldi (1. Crassus, Pompeius og Caesar; 2. Octavíanus [síðar Ágústus], Markús Antoníus og Lepídus).
veto ég banna: neitunarvald alþýðuforingja til að vernda lýðinn fyrir ofríki landsstjórnarinnar. Með veto gátu þeir stöðvað allar athafnir stjórnavaldanna hvenær sem einhverjum þeirra bauð svo við að horfa.
2. Réttarkerfi Rómaveldis
a. Almenn hugtök
constitutiones principum skjalfestar skipanir keisara; þær birtust í fjórum myndum: 1) edicta, þ.e.a.s. princeps gefur út tilskipanir í krafti embættisvalds síns sem giltu um allt heimsveldið; 2) decreta eða úrskurðir hans í dómarasæti höfðu lagagildi eins og hjá öðrum embættismönnum; 3) rescripta, þ.e.a.s. princeps veitti skrifleg svör við fyrirspurnum um ýmis vafamál annaðhvort í bréflega (epistulum) þegar um var að ræða fyrirspurn embættismanns eða sem ákvörðun þar sem skrifað var undir beiðni óbreytts borgara sem hafði snúið sér til hans (subscriptio); 4) mandata eða fyrirmæli þau sem keisarar gáfu embættismönnum og sem urðu með tímanum ítarleg stjórnsýslulög.
Corpus iuris civilis lagasafn eða Rómaréttur Jústiníanusar sem skiptist í fernt: Codex (heildstæð og samræmd löggjöf eða safn tilskipana keisara – keisaralögin) sem á rót að rekja til tilrauna sem áður höfðu verið gerðar til að bókfesta rómverska réttinn; Digesta eða Pandectae (útdrættir úr álitsgerðum, úr-skurðum og fræðiritgerðum nafntogaðra lögfræðinga); Institutiones (inngangsfræðin eða kennslubók í rómverskum rétti fyrir laganema; eins konar almenn lögfræði) og Novellae (nýmæli, nánar tiltekið lög sem sett voru eftir að Codex hafði birst).
decemviri tímenningar sem sömdu → leges duodecim tabularum (tólftaflnalög). Flestir telja, að verkefnið þeirra hafi verið tvíþætt, þ.e.a.s. að bókfesta gildandi réttarvenjur og einnig að setja nýmæli og fella brott úrelt ákvæði.
edictum tilskipun; ýmis lagaleg fyrirmæli sem voru minni háttar eða sérstaks eðlis voru sett í mynd tilskipana (edicta) af embættismönnum Rómaborgar. Hver nýr borgarpretor (praetor urbanus) gaf út edictum praetorium eða edictum perpetuum sem kunngjört var af kallara á Rómatorgi og letrað á vegg. Þar voru birtar þær lagareglur sem pretorinn hugðist fylgja í dómsstörfum ( → formula, sjá → réttarfar) og öðrum athöfnum á embættisári sínu. Svipaðar tilskipanir voru útgefnar af útlendigapretorum (praetores peregrini). Samkvæmt stjórnarvaldi sínu máttu pretorar skýra nánar gildandi lög. Þannig samtengdust hin fornu grundvallarlög Rómverja (→ ius civile) og lifandi dómsstörf pretoranna. Þegar lög eða lagagreinar voru endurteknar í tilskipunum pretora mörg ár í röð (edictum tralaticium), urðu þau ákveðinn þáttur í hinum svonefnda → ius honorarium. Hitt bar þó einnig iðulega við að pretor gengi í gegn tilskipunum og stefnu forvera síns, og ríkti svo óvissa í löggjöf og gjörræði í dómum. Til þess að binda enda á óvissu þessa bauð Hadríanus keisari að steypa öllum embættismannalögum saman og gefa þeim varanlegt gildi (edictum perpetuum, 130 e.Kr.). Skyldi keisarinn einn hafa vald til að breyta þeim.
interpretatio vitsmunalega ferlið, grundvallaratriði í þróun rómverskra laga, þar sem lagareglur eða viðmið voru útskýrð og túlkuð af lögfræðingum til að kanna raunverulega merkingu þeirra.
ius réttur / réttarkerfi sem nær bæði yfir skráðan og óskráðan rétt.
ius civile réttur Rómaborgar, síðar ríkisréttur á grundvelli → leges duodecim tabularum og annarra lagasetninga.
ius edicendi rétturinn til að gefa tilskipanir sem tilteknum embættismönnum (t.d. praetor)er veittur í krafti valds síns til að gefa út tilskipanir.
ius gentium alþjóðaréttur; réttur í gildi meðal allra þjóða og auk þess réttur til að leysa mál milli rómverskra ríkisborgara og útlendinga.
ius honorarium „heiðursréttur“; réttur í krafti ráðherravalds æðstu embættismanna rómverska lýðveldisins; «heiðursréttur» af því að þeir gegndu embætti sínu án endurgreiðslu; einnig kallað ius praetorium enda voru það helst → praetores eða dómstjórar sem leyfðu nýjar aðferðir innan réttarkerfisins.
ius naturale náttúrulögmál sem allar skepnur (bæði menn og dýr) fylgja.
ius privatum einkaréttur sem varðar samskipti milli einstaklinga.
ius publicum réttur sem varðar ríkið eða samskipti milli einstaklings og ríkisvalds.
ius non scriptum óritaður / óskráður réttur; frekar óskipulegt safn af ættarvenjum, konungstilskipunum og boðorðum prestanna → mos maiorum.
ius scriptum ritaður / skráður réttur.
ius respondendi ex auctoritate principis leyfi veitt útvöldum lögspekingum til að svara fyrir hönd keisara eða princeps.
leges duodecim tabularum tólftalfnalög; fram á 5. öld f.Kr. höfðu patrisíaklerkar varðveitt lög Rómverja og skorið úr lögmálsþrætum. Þeir höfðu haldið lagaskrám sínum leyndum og notað einokun sína og samband laganna við trú og helgisiði sem vopn gegn breytingum á þjóðfélagsháttum. Eftir langvarandi þóf sendi ráðið nefnd þriggja patrisía til Grikklands að rannsaka löggjöf Sólons og annarra grískra lagasmíða (árið 451). Þegar þeir komu aftur heim að þremur árum liðnum, kaus þjóðfundurinn tíu menn → decemviri til að setja ný lög og veitti þeim alræðisvald í Róm um tveggja ára skeið. Löggjafarnir breyttu fornum réttarvenjum Rómverja og settu þeim hin frægu tólftaflnalög, sem samþykkt voru á þjóðþingi með nokkrum breytingum og síðan höfð uppi á torginu til sýnis hverjum þeim sem lesa vildi – og lesa kunni. Þessi hljóðláti atburður olli aldahvörfum í sögu Rómverja. Nú var í elstu mynd letrað lagakerfi þess réttarkerfis sem síðar kallast Rómaréttur. Töflurnar tólf voru á tvennan veg bylting í lögum: Nú voru Rómalög birt almenningi, og jafnframt gerð veraldleg. Töflurnar tólf tóku við af óvissu og óskráðum lagavenjum og urðu brátt grundvöllur almennrar menntunar. Fram á daga Cícerós máttu allir námsmenn læra þær utanbókar, og eflaust hafa þær átt drjúgan þátt í að móta hina ströngu og stefnuföstu, rökfimu og löghneigðu skapgerð Rómverja. Þær voru auknar og endurbættar aftur og aftur, með setningu nýrra laga, pretoraboðum, ráðssamþykktum og tilskipunum keisara, en voru þó grundvöllur rómverskra laga í 900 ár allt til daga Jústiníans keisara, en með honum hofst nýr þáttur rómverskrar réttarsögu.
lex lagaboð eða nánar lagabálkur; lögin voru í senn lex og → ius = lagaboð og réttur. Lex sem ritað lagaboð er partur af ius. Lagafrumvörp embættismanna ríkisins voru afgreidd á hinum ýmsu þingum (→ comitia, sjá → saga Rómaveldis).
magistratuum edicta lagalega bindandi ákvarðanir dómsforseta (praetor).
mos maiorum siðir feðranna; allt fram á 4. öld e.Kr. fyrirmynd siðgæðis og uppsretta laganna.
plebiscitum úrskurðir alþýðunnar eða lög afgreidd af alþýðudeild Rómaborgar (→ concilium plebis, sjá → saga Rómaveldis) sem allt frá 287 f.Kr. (lex Hortensia) tóku einnig gildi fyrir þjóðina alla, þ.e.a.s einnig fyrir heldri borgara (patricii).
principum placita löggjafarvald → princeps; tók á sig mismunandi form.
responsa prudentium lagatúlkun lögspekinganna; oft leituðu lögmenn og dómendur ráða lögspekinganna. Smám saman höfðu skrifleg svör þeirra, samkvæmt óskráðri venju, nálega sama gildi sem lög væru. Ágústus veitti úrskurðum þeirra fullkomið lagagildi með tveimur skilyrðum: að lög-spekingurinn hefði fengið hjá keisraranum → ius respondendi eða rétt til að svara spurningum um lagaefni og að svarið væri sent innsiglað til dómara þess sem fjallaði um hlutaðeigandi mál. Á dögum Jústiníanusar voru þessi responsa eða lagasvör orðin mikil fræðigrein og bókmenntir og urðu þau uppspretta og grundvöllur hinna miklu lögbóka hans → Corpus iuris civilis, sér í lagi Digestum.
senatusconsultum formleg ráðgjöf eða ályktun öldungaráðsins sem hafði þó ekki lagagildi á tímum þjóðveldis. Þau töldust vera tillögur sem beint var til embættismanna. En í reynd voru áhrif þess svo sterk að embættismenn létu vart bregðast að hlýða fyrirmælum þess. Og lögðu sjaldan fyrir þjóðþing nokkur þau nýmæli sem ekki höfðu þegar hlotið blessun öldungaráðsins. En smám saman urðu þau ákveðin tilmæli og fyrirskipanir, og frá og með tímum → principatus (sjá → saga Rómaveldis) öðluðust þau fullkomið lagagildi.
aequitas að taka tillit til ástæðnanna í málaferlum umfram bókstaflega túlkun laganna (→ ius honorarium).
b. Persónuréttur
adoptio ættleiðing persónu sem er → alieni iuris og færist úr valdi eins → paterfamilias yfir til annars.
adrogatio ættleiðing persónu sem er þegar → sui iuris og fer undir vald annars → paterfamilias.
affectio maritalis hjónaband í rómverskum rétti var skilgreint sem samband til lífstíðar á grundvelli huglægrar afstöðu maka, þ.e. affectio maritalis, um að samband þeirra væri hjónaband, en hjónaband í rómverskum rétti var lagalegt og félagslegt samband.
agnatus ættingi eða frændi í karllegg skyldur öðrum í gegnum sama → paterfamilias.
alieni iuris að vera háð(ur) valdi annars (= alieni) sem er einmitt → paterfamilias; lagalega ósjálfstæð(ur). Hugtak sem náði yfir alla sem féllu undir boðvald (potestas) paterfamilias, þ.e. húsbóndans. Undir boðvaldið féllu öllu jafna kona húsbóndans (ef hún var gift honum cum manu), börn hans sem og þrælar hans. Þessir aðilar gátu þó undir ákveðnum kringumstæðum komist undan eða fallið utan húsbóndavaldsins. Aðrir aðilar sem voru í forsjá eða undir handleiðslu (tutela) húsbóndans töldust þó ekki vera alieni iuris.
auctoritas tutoris samþykki forræðismanns í ákveðnum viðskiptasamskiptum skjólstæðings síns.
capacitas agere hæfni til að eiga í samskiptum sem eru lagalega bindandi einnig í umboði fyrir hönd annars manns (t.d. sonur undir valdi → patria potestas eða jafnvel þræll þar sem báðir njóta ekki [enn] → capacitas iuridica).
capacitas iuridica lögmæt hæfni þess sem er ekki lengur undir valdi → paterfamilias eða → dominus.
capitis deminutio «stöðuminnkun» sem gat verið þrennskonar: frelsis-svipting, svipting ríkisborgararéttar (→ civitas) eða brott-vikning úr eigin fjölskyldu → emancipatio.
civitas borgararéttur Rómar, síðar ríkisborgararéttur; rómverskir borgarar voru allir þeir sem tilheyrt höfðu rómverskri ættsveit eða fengið inngöngu í hana með ættleiðingu (→ adoptio eða → adrogatio), lausn úr ánauð (→ manumissio) eða leyfi stjórnvalda. Þegnréttur þessi var í þremur þrepum: 1) Fullgildir borgarar (cives optimo iure) sem höfðu fjórþætt réttindi: kosningarrétt (ius suffragii), embættisrétt (ius honorum), rétt til að giftast frjálsborinni persónu (ius connubii) og rétt til að gera verslunarsamninga sem verndaðir voru af rómverskum lögum (ius commercii). 2) Borgarar án kosningarréttar sem höfðu rétt til hjónabands og samninga, en ekki til kosninga eða embættis. 3) Leysingjar sem höfðu kosningarrétt og samningsrétt, en ekki hjónabands- eða embættisrétt. Fullgildir borgarar höfðu auk þess ýmisleg sérréttindi samkvæmt einkalögum: Faðir hafði vald yfir börnum sínum (→ patria potestas), eiginmaður eða → paterfamilias yfir konu sinni (→ cum manu), eigandi yfir eignum sínum (→ dominium, sjá → eignarréttur) og frjáls maður yfir öðrum samkvæmt samningi.
clientes skjólstæðingar; þeir, sem ekki voru merðlimir ættar (gentis), voru réttlausir, en þó ekki alltaf meðhöndlaðir sem þrælar. Oft voru þeir teknir upp í einstakar patrisíaættir, sem óvirkir lægra settir meðlimir og voru í þjónustu þeirra. Nefndust þeir clientes, en sá, sem tók þá upp í ætt sína. Nefndist verndari → patronus. Voru þeir háðir verndara í einu og öllu, en honum bar að veita bæði þeim og eingum þeirra hvarvetna vernd, koma fra fyrir þeirra hönd í málum. Urðu þá clientes þessir nokkurs konar hálflfrjáls stétt.
cognatus blóðskyldur ættingi með eða án sama → paterfamilias.
coniugium hjónaband, bókstaflega: «samoka». Að brúðkaupsveislu lokinni lyfti brúðguminn brúðinni yfir þröskuld heimilis, fékk henni lykla hússins, og síðan beygðu bæði höfuð sín undir ok til að jarteikna band það er þau tengdi saman. Fyrir því var hjónabandið kallað coniugium = samoka.
conubium brúðkaupsréttur. Ein af fríðindum rómversks ríkisborgara-réttar. Rétturinn (ius conubii) til að ganga í gilt hjónaband sem var viðurkennt í rétti Rómaborgar með öðrum rómverskum ríkisborgara.
cum / sine manu hjónaband var ýmist cum manu eða sine manu (manus = hönd sem tákn fyrir vald eða eign sbr. → emancipatio eða → manumissio), þ.e. cum manu ef brúðurin og allar eigur hennar var selt undir vald eiginmanns (ef hann var einnig → pater familias) eða tengdaföður, ellegar skyldi hún sem fyrr lúta forsjá föður eða eigin → pater familias síns (= sine manu).
cura / curatela umsjón eða forræði til að annast málefni ungra karlmanna sui iuris komnir að lögaldri en enn ekki orðnir 25 ára eða vanþroskaðra og ekki viðskiptahæfra sui iuris.
curator lögráðandi eða lögráðamaður, sá sem fer með forsjá ungra karlmanna sui iuris komnir að lögaldri en enn ekki orðnir 25 ára eða vanþroskraðra og ekki viðskiptahæfra sui iuris.
dos heimanfylgja, heimanmundur.
emancipatio „láta af hendi“ (e/ex manu; manus eða hönd sem tákn valds yfir persónum eða hlutum); sonur eða dóttir verða sui iuris fyrir ákvörðun → paterfamilias þeirra og yfirgefa þar með sína eigin fjölskyldu.
familia faðir og móðir, hús þeirra og lausafé, börn þeirra, kvæntir synir, sonabörn þeirra og sonakonur, þrælar og skjólstæðingar – þetta allt til samans var hin rómverska familia sem fremur mætti kalla heimili en fjölskyldu, ekki hópur náinna skyldmenna, heldur fólk og fé sem allt var undirgefið elsta karlmanni flokksins → pater familias.
gens ætt; flokkur frjálsborinna manna sem röktu kyns sitt til eins forföður, báru nafn hans, blótuðu guðina sameiginlega og voru skuldbundnir til samhjálpar í friði og stríði. Hvert sveinbarn bar þrjú nöfn: eiginnafn (prænomen), t.d. Públíus, Marcus, Caius; ættarnafn (nomen), svo sem Cornelíus, Túllíus, Júlíus, og viðurnefni (cognomen), svo sem Scipíó, Cíceró, Caesar. Konur voru að jafnaði nefndar ættarnafninu einu: Cornelía, Túllía, Cládía, Júlía.
gentiles ættflokksmenn.
impubes drengur til 14 ára aldurs, stúlka til 12 ára aldurs.
infans barn allt til 7 ára aldurs.
libertus / libertinus leysingi; þræll sem hefur öðlast frelsi.
mancipium / mancipia «handhöfn» undir valdi → pater familias eins og eiginkona og börn (sem eru þó frjálsbornir ríkisborgarar!), uns honum þóknast að gefa þeim frelsi, sleppa af þeim hendinni (t.d. með → emancipatio).
manumissio að veita þræli frelsi.
paterfamilias «faðir fjölskyldunnar» eða höfuð fjölskyldunnar (elsti lifandi karlmaður flokksins sem getur verið faðir, afi eða langafi) sem lýtur ekki stjórn annars manns, þ.e.a.s. ef sonur kvæntist meðan faðir hans var á lífi, hélst föðurvaldið yfir barnabörnunum í höndum afa þeirra.
patria potestas föðurvald; persónulegt vald höfuðs fjölskyldunnar; hann einn átti öll réttindi að lögum á fyrstu tímum þjóðveldisins; innan fjölskyldunnar er hann sá eini sem mátti kaupa, eiga og selja fasteignir eða gera samninga og þurfti að samþykkja hjónabönd þeirra sem lutu valdi hans.
patronus eftir að hafa veitt þræli frelsi varð fyrrverandi → dominus að verndara leysingjans.
peculium fé eða eign í umsjón persónu sem lýtur stjórn sem sonur eða þræll og sem hún má nota að vild en er samt eign → paterfamilias eða → dominus.
puber drengur allt frá 14 ára, stúlka allt frá 12 ára aldri.
pupillus skjólstæðingur.
servus þræll sem lagalega séð varð ekkert annað en (mennskur) hlutur (res) og naut þar með ekki persónuréttinda. Þrælar máttu ekkert eiga, erfa eða gefa. Þeir gátu ekki gengið í lögmætt hjónaband. Börn þeirra voru talin óskírgetin/óskilgetin, og ambáttarbörn voru talin til þræla jafnvel þótt faðirinn væri frjáls maður.
status staða persónu sem greindist af þrem einkennum: libertas (frelsi), civitas (borgararéttur) og familia (fjölskylda). Aðeins sá eða sú sem bjó yfir öllum þessum einkennum var persóna í fyllstu merkingu orðsins: hann / hún var frjáls en ekki þræll, var ríkisborgari en ekki útlendingur og tilheyrði rómverskri fjölskyldu.
sui iuris orðrétt af hans/hennar eigin valdi/rétti. Þetta hugtak lýsir sérhverjum einstaklingi í Rómarrétti sem var laus undan valdi annars eða lagalega sjálfstæð(ur). Almennt voru aðeins tveir flokkar einstaklinga sui iuris í Rómarrétti, paterfamilias eða einhleypir karlar/konur án paterfamilias.
tutela forræði yfir barni undir lögaldri eða ævilöng forsjá konu (tutela mulierum) sem eru sui iuris og lúta þar með ekki lengur stjórn → paterfamilias.
tutor lögráðandi / lögráðamaður eða fjárvarðveislumaður, sá sem fer með forsjá barns undir lögaldri eða konu (tutela mulierum) sem eru sui iuris.
c. Eignarréttur
accessio leið til þess að öðlast eignarrétt, fellur undir ius gentium (ius naturale) flokkinn. Reglunni var beitt í tilfellum þar sem tveir eða fleiri hlutir sem tilheyrðu mismunandi eigendum, voru tengdir saman, eða blandað saman, með þeim afleiðingum að erfitt/ómögulegt var að aðskilja þá. Að jafnaði öðlaðist eigandi verðmætari hlutarins eignarhald á þeim hlut sem hafði minna verðgildi þegar accessio var beitt. Sem dæmi um tilfelli þar sem reglan gæti átt við má nefna það þegar hey fauk saman af túnum mismunandi aðila eða þegar víni, sem var í eigu mismunandi aðila, var blandað saman í eitt ílát.
alluvio féll undir accesso og átti við um bæði fasteignir og lausafé. Reglan var notuð í aðstæðum þar sem árbakkar stækkuðu hægt og bítandi sökum árframburðar/leðju. Í ofangreindum aðstæðum gerði alluvio það að verkum að eigandi viðkomandi árbakka varð einnig eigandi áframburðarins / leðjunnar.
animus hugarfar, hvati eða vilji eins manns til tiltekinna gjörða eða gerninga; í vissum tilvikum þarf animus að vera til staðar svo að lagalegar afleiðingar koma til greina, t.d. við eignarnám án titils (animus possidendi) eða við þjófnað (animus furandi).
arra táknrænt merki eða hlutur (pantur) til tryggingar um vilja til þess að standa við samning. Oft hringur eða annað slíkt sem kaupandi lét þá seljanda hafa þar til salan hafði gengið í gegn og þá var pantinum skilað.
avulsio brottnám eða einhverskonar landmissir, þegar land er hrifið af einum stað og fært yfir á annan stað (landbrigði).
beneficium inventarii lagaleg aðferð sem miðar að því að takmarka ábyrgð erfingja í þeim aðstæðum er bú arfleiðanda er gjaldþrota. Reglan kvað á um að innan þrjátíu daga eftir upplestur erfðaskrár eða frá því að erfingi vissi um réttindi sín til arfs, bar honum skylda til að skrásetja eignir arfleiðanda. Skrána þurfti að gera í návist lögbókanda og skyldi vera fullbúin innan sextíu daga frá upplestri erfðaskrár eða vitneskju erfingja um réttindi sín. Er skráin var fullbúin þurfti lögbókandi að votta hana og staðfesta að allar eignir og skuldir búsins væru færðar í skrána. Gerð slíkrar skrár hafði það í för með sér að þær skuldir sem skráðar voru í áðurnefnda skrá takmörkuðust við andvirði búsins, bar erfingja því ekki að greiða skuldir arfleiðanda umfram andvirði búsins (allt að ¾ af andvirði búsins, eftirstandandi fjórðungur var þá eyrnamerktur hinu svokallaða „quarta falcidia“).
bona fide „í góðri trú”; hugarfar manns sem telur sér trú um að haga sér rétt í samskiptum (t.d. í samningum) eins og sæmir góðum borgara.
bonae fidei possessor sá sem hefur eignast e-ð af samningsaðila sem er í raun og veru ekki lögmætur eigandi; en hann getur hlotið titil eigandans í gegnum → usucapio.
bonorum possessio eignarhald arfs heimilað af pretor þegar ekki var hægt að ganga að erfðum samkvæmt → ius civile (sjá → réttarkerfi Rómaveldis). Í gegnum → usucapio varð þess konar erfingi þá að löglegum eiganda. Erfðareglur á vegum dómstjóra (praetor) kváðu á um að ákveðnir einstaklingar voru tilnefndir sem „borgaralegir erfingjar“ (heres civilis) og réttindum þeirra gagnvart dánarbúi arfleiðanda, hvort sem um eignarréttindi eða kröfuréttindi var að ræða, var veitt viðtæk réttarvernd.
brevi manu Afbrigði afhendingar (traditio) þar sem raunveruleg og efnisleg yfirfærsla hlutar átti sér ekki stað vegna þess að hinn nýi eigandi fór þegar með umráð hlutarins þegar traditio átti sér stað.
caveat emptor ef kaupandi hafði tækifæri til þess að skoða söluhlut áður en samningur var gerður, gat hann ekki rift samningnum ef hluturinn reyndist gallaður.
commercium einn helsti ávinningur rómversks ríkisborgararéttar. Það var rétturinn (ius commercii) til að nota mancipatio sem leið til að öðlast eignarrétt á res mancipi. Sumir höfundar hafa einnig sett fram getgátur um að það feli í sér rétt til að nota form og verklagsreglur ius civile til að stofna til og framkvæma verslunarviðskipti.
commixtio hugtakið kemur ekki beinlínis fyrir í rómverskum lagaheimildum. Það lýsir aðstæðum þar sem tveimur föstum efnum er blandað saman.
commodatum útlán mestmegnis → res mobilis til notkunar eða afnota án þess að krafist sé leigugjalds; ófullkominn tvíhliða samningur, þ.e.a.s. lántakandi einn skuldbindur sig til að skila því sem hann fékk til afnota en skyldur lánveitandans gætu hafist að ákveðnum skilyrðum uppfylltum.
conducere taka á leigu.
confusio hugtakið er stundum notað í accessio – ius gentium hætti til öflunar eignarréttinda til þess að lýsa því tilviki þar sem vökvum eða málmum er blandað saman.
consensus samkomulag, samþykki.
constitutum possessorium hugtak frá miðöldum notað til lýsa þeim aðstæðum þegar hlutur er seldur. Hugtakið var einkum notað þegar B seldi A hlut, en áður en raunveruleg yfirfærsla á hlutnum átti sér stað. Fer þá B enn með umráð hlutarins þrátt fyrir að A sé raunverulegur eigandi hans. Í slíkum tilvikum hefur eignarrétturinn að hlutum færst yfir en umráð verða áfram hjá fyrrverandi eiganda, þ.e. B.
contractus samningur.
contrectatio að skipta sér af eign óviðkomandi manns → furtum. Skilyrði þjófnaðar (furtum) var að það hafi verið hvers kyns ólögmæt meðferð á hlut annað hvort með því að flytja hann á annan stað eða með því að halda honum með ólögmætum hætti áfram í þinni vörslu.
corpore corpori skaðabótaábyrgð á ólögmætu eignatjóni var aðeins hægt að reisa á Lex Aquilia ef það var sannað, ásamt öðru, að áþreifanlegum skaða hefði verið valdið af líkama (corpori) á líkama/hlut (corpore). Með tímanum veitti dómstjóri leyfi til málaferla annars vegar á grundvelli ákveðinna staðreynda sem sannast við rannsóknina (actio in factum), og hins vegar málaferla á grundvelli staðreynda sem ekki er gert ráð fyrir beinlínis í lögunum, en líkjast þeim að breyttu breytanda (actio utilis), í þeim tilfellum þar sem ólögmætu eignatjóni hefði verið valdið en fyrrgreind skilyrði væru ekki uppfyllt.
corrumpere þriðji kaflinn í Lex Aquilia innihélt þrjú „skaða-sagnorð“ til að lýsa þeim verknuðum sem féllu undir ákvæðin. Eitt af þessum „skaða-sagnorðum“, að mölva (rumpere) var útvíkkað með lögskýringum til að ná yfir hvers kyns beinan áþreifanlegan skaða (corrumpere). Þetta var líklega eitt af fyrstu tilvikunum þar sem gildissvið þessara laga var útvíkkað með lögskýringu.
creditor kröfuhafi, lánardrottinn eða skuldheimtumaður, þ.e.a.s. lögvarin heimild tiltekins aðila, kröfuhafa, til þess að krefjast þess af öðrum aðila, skuldara, að hann geri e-ð eða láti e-ð ógert.
crimen afbrot, glæpur eða meiri háttar refsivert ásetningsbrot, oftast gegn almennum hegningarlögum, afbrot, sem sætir opinberri ákæru (crimen publicum).
culpa (refsivert) gáleysi, ófyrirsynja eða óvarkárni sem í vissum tilvikum (culpa lata = að gera sér ekki grein fyrir því sem hver og einn veit) jafngildir → dolus.
custodia ábyrgð manns á hlutum annarra sem eru í hans umsjón (detentio) t.d. → depositum → commodatum → locutio conductio án þess þó að hann ætli að eiga þá (animus possidendi).
damnum emergens fjárhagslegt tjón í kjölfar tjóns á eign eða eignarmissi sökum utanaðkomandi aðstæðna (→ Lex Aquilia).
damnum iniuria datum skaði á eign annarra (→ Lex Aquilia).
debitor skuldari, sá aðili að kröfusambandi sem á að inna greiðslu af hendi til samræmis við kröfuna.
delictum (lög-)brot eða sú háttsemi sem er andstæð réttarreglum og gefur þeim sem verður fyrir því tækifæri til að leita réttar síns fyrir dómstól.
depositum samningur um að geyma e-ð (→ res mobilis) án þess að fá endurgoldið; ófullkominn tvíhliða samningur, þ.e.a.s. aðeins sá sem tekur við hlut skuldbindur sig til að skila því sem hann hefur fengið í gæslu en skyldur hins aðilans gætu hafist að ákveðnum skilyrðum uppfylltum.
diligentia nákvæmni eða vandvirkni í umsjón hluta sem faldir eru manni til umsjónar manns (t.d. í → depositum). Krafist er að haga sér eins og bonus et diligens paterfamilias.
dolus blekking eða fyrirætlun um að villa um fyrir samningsaðila á lymskulegan hátt (sjá einnig í réttarfar → exceptio doli).
dominium hugtak sem lýsir rómversku eignarhaldi með tilliti til ius civile. Þetta form eignarhalds var bundið við rómverska ríkisborgara og var aðeins hægt að beita á lausafé, m.ö.o. eignir (hlutir og þar með einnig þrælir) á valdi eigandans (= dominus).
dominus eigandi hluta (einnig þræla!).
emere kaupa.
emptio venditio kaupsamningur; fullkominn tvíhliða samningur milli tveggja einstaklinga.
error villa. Hugtak sem merkir villu sem þróaðist í kjölfar kenninga sem rómverskir lögfræðingar þróuðu að miklu leyti á sviði samningaréttar til að takast á við áhrif ósættis á gildi samninga exheredatio brottfall erfðaréttar.
exheredatio viðhald fjölskyldunnar og eigna hennar var aðaláhyggjuefni í rómverskum fjölskyldu- og erfðarétti. Margar reglur voru þróaðar í því skyni að vernda arfleiðina og voru því settar á reglur um brottfall erfðaréttar.
extraneus heres / extranei heredes erfingi sem kemur að utan, þ.e. utan fjölskyldunnar. Þeir erfingjar sem ekki voru sui eða necessarii heredes þ.e.a.s. háðir potestas paterfamilias við andlát hans. Þessir erfingjar þurftu að samþykkja arfinn sérstaklega áður en hann var veittur þeim.
fideicommissum upphaflega aðeins óformleg fyrirmæli í erfðaskrá þar sem hinum löglega arftaka er falið að láta hluta af arfinum renna til manns sem getur ekki tekið við arfi í heild skv. lögum, en á tímum Águstusar var þetta orðið aðfararhæft samkvæmt lögum.
fiscus héraðsskattskrifstofur stofnaðar á valdatíma Ágústusar til að starfa óháðar ríkissjóði Rómar (aerarium). Um miðja fyrstu öld e.Kr. sameinaði keisaraveldið þessar héraðsskrifstofur, fisci, og gerði að fiscus caesaris sem á endanum komu í stað aerariums ríkissjóðs.
frangere að brjóta. Orðið er eitt af „skaða“ sagnorðunum þremur (→ urere, → corrumpere) sem eru að finna í þriðja kafla Lex Aquilia um ólögmætt eignatjón.
furtum þjófnaður.
hereditas arfur; samheiti á þeim réttindum sem ganga að erfðum (eign, kröfur, skuldir), þ.e. skipta um eigendur við andlát manns, arfleifanda.
heres erfingi sem tekur við eignum, kröfum og skuldum hins látna.
honorarium þóknun.
hypotheca veðlán. Tegund raunverulegs öryggis (haldsréttur) sem þróaðist, líklegast á klassíska tímabilinu, og deildi ýmsum líkindum með veði (pignus). Helsti munurinn á hypotheca og veði var hinsvegar sá að í fyrra tilvikinu þurfti ekki að afhenda hlut kröfuhafa. Hypotheca var þess vegna þekkt sem veð án umráða.
in bonis habere sá sem hefur eignast t.d. → res mancipi af lögmætum eiganda án þess þó að eignaskipti hafið farið fram skv. lögum (→ mancipatio); þar með vantar hann titil eigandans; en hann getur hlotið titil eigandans í gegnum → usucapio.
iniuria móðgun eða lögbrot sem felst í því að ráðast á líkama annars aðila eða svívirða hann. Lögbrot sem þróaðist frá Töflunum tólf, þar sem megináherslan var á líkamstjón manneskju vegna háttsemi annarrar manneskju, sem varð með inngripi yfirvaldsins lögbrot, en því fylgdi mikið umfang og fól í sér vísvitandi brot gegn heiðri og orðspori annarrar manneskju samkvæmt ákvæðinu. Það var einnig notað yfir svið lögbrota sem gáfu til kynna að háttsemi hafi verið „ólögleg“, þ.e. ekki í samræmi við gildandi rétt og reglur.
in iure cessio formleg afhending eignar fyrir dómstóli pretors þar sem sá sem tekur við hlutum lýsir hátíðlega yfir að vera eigandi á meðan sá þegir sem lætur þá af hendi.
institutio heredis plagg erfingja, ófrávíkjanlegt ákvæði sem hægt er að finna í sérhverri erfðaskrá Rómverja til forna.
intestatio erfðaröð án erfðaskrár.
iura in re aliena réttir í hlutum / eign annars aðila (t.d. vegaréttindi → via).
læsio enormis ráðstöfun þar sem hægt væri að komast hjá kaupsamningi vegna mikils taps (laesio enormis). Seljandi gæti rift samningnum og endurheimt söluhlutinn ef kaupverðið var minna en helmingur af virði þess hlutar sem seldur var. Það eru gögn sem styðja þá kenningu að slíkt úrræði hafi verið fundið upp af Justiníanusi. Þetta fræðiheiti er ekki rómverskt.
legatum arfleifð tiltekins hlutar/viðskipta sem arfleifandi hefur viljað að annar aðili erfi.
Lex Aquilia lög frá 3. öld f.Kr. sem heimila að innheimta skaðabætur af þeim sem hefur af ásettu ráði eða af gáleysi valdið tjóni á eigum annarra (→ damnum iniuria datum → damnum emergens → lucrum cessans).
locare leigja út.
locatio conductio samningur á grundvelli samþykkis tveggja aðila til 1) að leigja út (færanlegan eða ófæranlegan) hlut (locatio conductio rei) til 2) að leigja út þjónustu (locatio conductio operarum) eða til 3) að láta framkvæma vinnu á hlut (locatio conductio operis). Fullkominn tvíhliða samningur.
longa manu afbrigði afhendingar (traditio) þar sem yfirfærslan var fremur framkvæmd með bendingu (þ.e. með því að benda á hlutinn), í stað þess að raunveruleg yfirfærsla á hlut færi fram. Dæmi: jarðir.
lucrum cessans tjón á hagnaði í kjölfar tjóns á eign eða vegna eignarmissis í heild (→ Lex Aquilia).
mancipatio hátíðleg afhending eignar í votta viðurvist fyrirskipuð fyrir → res mancipi, → emancipatio ( sjá → persónuréttur) eða → testamentum. Formlega numin úr gildi á tímum Jústiníanusar.
mancipium frumform eignanna, oftast fengið og aflað með eigin hendi (= manu capere); handhöfn.
mandatum umboð; samningur á grundvelli samþykkis tveggja aðila þar sem annar aðilinn lofar að gera hinum greiða án þess þó að þiggja greiðslu fyrir það; ófullkominn tvíhliða samningur, þ.e.a.s. aðeins sá sem tekur við umboði skuldbindur sig til að gera það sem honum er falið en skyldur hins aðilans gætu hafist að ákveðnum skilyrðum uppfylltum.
metus hótun eða ógnun til að neyða annan aðila til gera samning (sjá einnig undir réttarfar → exceptio metus).
mortis causa væri hægt að þýða sem dánargjöf, sem skilgreind er sem gjafaloforð sem ekki er ætlað að koma til framkvæmda fyrr en eftir andlát gefandans. Venjulega flyst gjöfin einungis til gjafaþega eftir dauða gefandans nema sé gefin önnur tilmæli (t.d. í tilfelli yfirvofandi dauða).
mutuum lán á varningi til neyslu; sá sem tekur við hlutum eins og víni, korni eða olíu gerist eigandi þessa og skuldbindur sig til að endurgreiða lánveitanda sama magn í sömu gæðum (tandumdem); einhliða samningur.
necessarius heres neyðarerfingi, oftast þræll sem tekur við þegar arfurinn er skuldir einar.
obligatio skylda; skuldbinding sem hefst með samningi.
occidere þetta orð var notað um það þegar maður drap þræl eða skepnu annars manns, og þurfti því að greiða þeim manni bætur fyrir verknaðinn. Ekki var litið á þetta sem morð í eiginlegri merkingu, heldur sem eignaspjöll þar sem þrællinn eða skepnan var undirorpin eignarrétti tiltekins frjáls manns. Orðið virðist ekki vera til á íslensku og því er spurning hvort eitthvert nýyrði eins og eignadráp gæti átt við í þessu tilviki.
occupatio nám eða taka, einn af meginháttum þess að stofna til frumeignarréttar, þar sem maður tekur undir sig umráð hlutar sem var ekki áður háður eignarrétti annars manns eða lögpersónu (res nullius) eins og eyjar eða villidýr.
pignus handveð, þ.e. veðréttur þar sem veðsali (sá sem lætur eign sína að veði til tryggingar kröfu) er sviptur umráðum hins veðsetta.
possessio eignarhald án löglegs titils.
pretium verð.
procurator umsjónarmaður sem sér um (viðskipta-) mál annars manns eftir að hafa fengið fullt umboð til þess.
proprietas lögleg eign sem nýtur verndar erga omnes (gagnvart öllum).
rapina /
vi bonorum raptorum rán; lausir munir annarra teknir með valdbeitingu (vis).
res communes hlutir í almannaeigu.
res corporales áþreifanlegir hlutir.
res divini iuris hlutir guðdómlega réttarins.
res extra commercio hlutir undanskildir viðskiptum.
res humani iuris hlutir mannlega réttarins.
res immobiles fastir hlutir (hús, lóð = oftast fasteignir).
res in commercio hlutir í viðskiptum.
res incorporales óáþreifanlegir hlutir eins og samningar og kröfur og skuldir sem fylgja þeim.
res mancipi hlutir eins og í → res immobiles á ítalskri grund, vegaréttindi (→ via), þrælar og burðardýr sem krefjast → mancipatio í eignarskiptum, þ.e.a.s. sérstakrar hátíðlegrar athafnar í votta viðurvist.
res mobiles lausafé (í merkingunni: færanlegir hlutir).
res nec mancipi hlutir sem ekki krefjast mancipatio í viðskiptum og eru einfaldlega afhentir í → traditio.
res nullius einskis manns eign. Þegar eign er í einskis manns eigu (res nullius) er aðeins hægt að eignast hana fyrir nám (occupatio).
res publica hlutir í ríkiseign.
res religiosae helgir hlutir og staðir (eins og greftrunarstaðir).
res sacrae helgigripir sem njóta bannhelgi (eins og musteri).
res sanctae helgihlutir undir sérstakri vernd guðanna (borgarmúrar og borgarhlið).
res universitatis hlutir í almannaeign.
res hlutur; annar hluti Rómaréttar Jústiníanusar sem fjallar um hlutaréttinn.
societas (viðskipta-) félag á grundvelli samnings þar sem fleiri aðilar samþykkja að deila ávinningum og töpum.
solutio (≠ vinculum) samningsslit skv. ákvæðum samnings, þ.e.a.s. upplausn samnings með því að gera það sem kveðið er á um í samningi.
stipulatio munnlegur samningur að hefðbundnum hætti á grundvelli ákveðinna spurninga milli samningsaðilanna («Lofar þú mér að gefa mér hitt og þetta? Ég lofa þér að gefa þér hitt og þetta»). Hér er um að ræða klassískan einhliða samning stricti iuris, þ.e.a.s. aðeins annar aðilinn (= sá sem svarar) skuldbindur sig til að gera það sem felst í samningi eða loforði. Stipulatio gat þjónað sem einskonar frumform samnings fyrir viðskipti milli einstaklinga.
superficies byggingarframkvæmdir. Þetta hugtak inniheldur mikilvægt orðalag í tengslum við accessio af færanlegum og ófæranlegum eignum – superficies solo cedit: [eignarréttur á] byggingu víkur fyrir landinu.
suus heres «síns eigin erfingi» = sonur eða dóttir sem verður → sui iuris við andlát → paterfamilias (→ persónuréttur) og tekur við fjölskyldueignum.
testamenti factio lögmætt umboð til að skrifa undir erfðaskrá. Getan til að gera erfðaskrá (factio testamenti activa), að taka þátt í því ferli að gera erfðaskrá eða að vera arfþegi samkvæmt Rómverskri erfðaskrá (factio testamenti passiva).
testamentum erfðaskrá.
traditio einföld eignaskipti ( → res non mancipi) sem krefjast ekki → mancipatio. Algengasti ius gentium hátturinn við öflun eignarhalds. Þetta var óformlegur flutningur á efnilegri vörslu hlutar (vanalega res nec mancipi) af hálfu eiganda á grundvelli iusta causa sem olli einnig eigandaskiptum. Breytilegar kröfur um líkamlega afhendingu komu til sögunnar til þess að mæta sérstökum aðstæðum.
urere að brenna. Orðið er eitt af „skaða-sagnorðunum“ sem eru að finna í þriðja kafla Lex Aquilia.
usucapio að verða löglegur eigandi þeirra hluta sem maður hefur þegar undir hendi (með animus possidendi) í gegnum fyrningarfrest (tvö ár fyrir → res immobiles og eitt ár fyrir → res mobiles).
usufructus afnota- eða nýtingarréttur sem heimilar að uppskera ávexti sem kunna að vaxa á grundu annars manns.
usus hugtak sem getur haft margar merkingar í Rómarrétti. Hugtakið var notað til þess að lýsa birtingarmyndum hjónabands cum manu. Kona varð háð manus eiginmanns síns ef hún var í sambúð með honum óslitið í eitt ár. Hugtakið var einnig notað til þess að lýsa kvöð á eign sem veitti handhafa hennar rétt til þess að nýta eignina, en án þess þó að geta haft ávinning af henni.
vendere selja.
via «vegaréttindi»; sá sem nýtur þessara réttinda má fara yfir eign annars manns sem kann að liggja milli tveggja hluta eign lands síns (iura in re aliena = réttindi varðandi hlut annars manns).
vinculum (≠ solutio) band milli tveggja samningsaðila.
vis valdbeiting; brotaþoli þess getur höfðað mál gegn geranda bæði skv. → ius privatum og → ius publicum.
vis maior æðri kraftur sem hvorki er hægt að standast né stjórna (á ensku: act of God)
d. Réttarfar
actio „verknaður”; réttur rómversks borgara til að hefja málaferli.
actio bonae fidei málaferli sem leyfði dómaranum að taka tillit til ýmissa ástæðna eða staðreynda sem ekki koma beinlínis fram í → formula. Dómstjórinn veitti dómaranum svigrúm til að meta góða trú eða trúverðugleika (bona fides) deiluaðilanna beggja.
actio civilis málaferli á grundvelli laganna; einnig kölluð actio in ius concepta.
actio in factum málaferli sem leyfa dómaranum að hefja rannsóknina á grundvelli ákveðinna staðreynda sem sannast við rannsóknina; ein af actiones honorariae (→ ius honorarium, sjá → réttarkerfi).
actio in personam málaferli á grundvelli (viðskipta-)samskipta tveggja einstaklinga sem hófust með samningi (→ contractus) eða með lögbroti (→ delictum) annars aðila.
actio in rem málaferli á grundvelli samskipta milli einstaklings og hluts sem hann á (res), oftast til að endurheimta eignina (→ rei vindicatio).
actio iudicati ef sá sem hefur verið dæmdur sekur vildi ekki greiða skuld sína innan ákveðins tíma gat ákærandinn hafið ný málaferli gegn honum til að neyða hann að gera það sem honum bar að gera samkvæmt úrskurði dómarans.
actio poenalis málaferli gegn þeim sem hefur valdið tjóni (→ delictum).
actio Publiciana málaferli (in rem) heimiluð af praetor sem leiðbeinir dómaranum að viðurkenna sem staðreynd að skilyrði fyrir usucapio (= að verða löglegur eigandi að liðnum fyrningar-fresti) hafi verið uppfyllt (einnig kallað actio fictitia); ein af actiones honorariae (→ ius honorarium, sjá → réttarkerfi).
actio rei vindicatio eignarkrafa; málaferli til að endurheimta eign sína. Lagaráðstafanir sem venjulega voru notaðar til þess að verja ius civile eignarétt á hlutum (hreyfanlegum eða óhreyfanlegum). Þetta var ráðstöfun, notuð af eiganda hlutar, sem hafði ekki umráð hlutarins, til þess að ná hlutnum af þriðja aðila. Ráðstöfunin hafði tvíþættan tilgang. Hún ákvarðaði réttan eiganda hlutarins. Þegar það hafði verið gert, var hægt að nota hana til þess að sækja eignina frá þriðja aðila sem hafði umráð yfir eigninni, en hefði eignin týnst eða skemmst í umráðum þess aðila, var eigandanum ákvarðað peningaverðmæti eignarinnar.
actio stricti iuris málaferli sem veita dómaranum ekkert svigrúm til að taka tillit til ástæðna sem ekki er gert ráð fyrir í formúlu, t.d. málaferli á grundvelli → stipulatio (sjá eignarréttur).
actio utilis málaferli á grundvelli staðreynda sem ekki er gert ráð fyrir beinlínis í lögunum en sem líkjast þeim að breyttu breytanda; ein af actiones honorariae (→ ius honorarium, sjá → réttarkerfi).
actor sá sem sækir um málaferli; í sakamálum accusator (ákærandi) og í einkamálum petitor eða postulator (sá sem krefst réttar síns).
adiudicatio einn hluti hins svokallaða formula, sem einvörðungu var beitt í málum er vörðuðu skiptingu eigna, s.s. skiptu sameigna, og málum þar sem deilt var um mörk eigna (actio finium regundorum). Adiudicatio heimilaði dómara að skera úr um eignarrétt málsaðila með dómi sínum.
appellatio áfrýjun; þegar aðili dómsmáls leitar endurskoðunar á dómi um efni máls með málskoti til æðra dómstóls. Ekki var gert ráð fyrir því að skjóta máli til hærra dómstigs á tímum lýðveldisins. Úrskurður dómarans var endanlegur. En frá og með tíma principatus mátti áfrýja málinu til næsthæsta embættismanns og í vissum tilvikum til sjálfs keisarans. Á tímum einveldis (dominatus) var dómskerfi háttað þannig: 1. stig héraðsstjóri (eða → iudex datus í hans umboði), 2. stig umdæmisstjóri (vicarius) eða hirðsstjóri keisarans (præfectus prætorio); 3. stig keisari (nema praefectus praetorio hefði dæmt á 2. stigi enda var hann álitinn staðgengill keisarans).
apud iudicem síðasti partur málaferlanna frammi fyrir dómara sem óbreyttur borgari allt til tíma principatus; hann sat réttarhaldið á grundvelli þeirra staðreynda sem embættismaður hins opinbera hafði viðurkennt fyrr (→ litis contestatio).
arbitrium gerðardómur; á tímum einveldis (dominatus) endanleg úrlausn deilumáls utan dómstóls ef báðir deiluaðilarnir komu sér saman um það. Arbiter er þar með gerðardómari eða úrskurðaraðili, oftast löglærður einstaklingur.
bonorum cessio þegar skuldari var orðinn gjaldþrota vegna ófyrirséðra aðstæðna gat hann, samkvæmt reglusafninu, forðast þá vanvirðingu sem fylgdi þeirri framkvæmd að kveða til yfirvalda, með því að leyfa honum að afsala sér eignum sínum af frjálsum vilja (cessio bonorum) til lánardrottna sinna.
bonorum venditio þegar búið var að sannreyna, í kjölfar málshöfðunar, að réttur kröfuhafa til fullnustu var ótvíræður gat hann sótt um persónulega eða opinbera fullnustugerð. Opinber fullnustugerð hófst með tilskipun praetor um að eignir skuldara yrðu gerðar upptækar. Tilskipun þessi var einungis bráðabirgðaúrræði enda þurfti fyrst að senda opinbera tilkynningu til allra annarra kröfuhafa skuldara vegna yfirvofandi nauðungarsölu á eignum skuldara sem gerðar voru upptækar. Kröfuhafar voru kvaddir fyrir praetor og þeim gert að velja hver þeirra ætti að fara með umsjón nauðungarsölunnar.
cognitio extraordinaria „óhefðbundin rannsókn“; eftir → legis actio og → formula tók réttarfar Rómaveldis á sig þessa mynd á tímum principatus fyrst samhliða formula – réttarfari og síðan allt frá 342 e.Kr. sem eini háttur réttarhaldsins fyrir → iudicia privata og → iudicia publica. Cognitio einkennist af tvennu: 1) ríkisvæðing alls réttarfars í hendur embættismanns hins opinbera og þar með ekki lengur skipting á milli → in iure frammi fyrir embættismanni ríkisins og → apud iudicem hjá dómara úr röðum óbreyttra borgara; 2) en um leið og princeps tók málaferli í sínar hendur og annaðist stöku sinnum réttarhaldið í sinni eigin persónu fór það fram utan hins hefðbundna réttarhalds og var þess vegna kallað cognitio extra ordinem eða cognitio extraordinaria.
condemnatio sakfelling; í grundvallaratriðum var sakborningurinn epa hinn stefndi dæmdur til að borga sekt. Ef formúla gerði ráð fyrir mátti dómarinn bjóða honum til að skila því sem hann hafði undir hendi en sem var reyndar í löglegri eign ákærandans (→ rei vindicatio).
condictio málaferli in personam til að innheimta skuldina (certa pecunia = ákveðin fjárupphæð). Condictio er upprunnið í legis actio réttarfari (legis actio per condictionem). Í réttarfari per formulam var átt við tiltekna tegund persónulegra aðgerða þar sem hægt væri að krefjast tiltekins hlutar (certa res) eða tiltekinnar fjárhæðar (certa pecunia) án þess að tilgreina þyrfti uppruna skuldbindingarinnar. Þetta var því mjög sveigjanleg aðgerð sem hægt var að nota til að innheimta nánast hvaða peningaskuld sem var.
confessio játning; hinn ákærði játar sig sekan þegar → in iure áður en farið er til dómarans og er þar með dæmdur (confessus pro iudicato habetur).
contumacia þegar manneskja hunsaði stefnu um að koma fyrir dóm eftir cognitio málsmeðferðinni, gat dómstóllinn úrskurðað gagnaðilanum í hag sjálfkrafa vegna neitunar hans á að taka þátt í málsmeðferðinni.
crimen (publicum) afbrot, glæpur eða meiri háttar refsivert ásetningsbrot, oftast gegn almennum hegningarlögum og sætir opinberri ákæru (→ iudicia publica).
delictum (privatum) (lög-)brot eða sú háttsemi sem er andstæð réttarreglum og gefur þeim sem verður fyrir því tækifæri til að leita réttar síns fyrir dómstólum (→ iudicia privata).
demonstratio ákvæði í málsmeðferðarreglunum sem kváðu á um það á hvaða grundvelli kröfur málsins voru byggðar.
deportatio strangasti útlegðardómurinn; hinn dæmdi var lagður í fjötra, fluttur á ömurlegan stað og sviptur öllum eignum sínum.
episcopalis audientia dómstóll biskups í málaferlum ef báðir deiluaðilarnir samþykktu það (aðeins → iudicium privatum!) allt frá tímum Konstantínusar keisara.
evocatio venjulega hófust málaferlin með því að annar málsaðilanna beggja leitaði réttar síns, en frá og með tímum principatus gat keisarinn sjálfur tekið frumkvæði, hafið málsrannsókn og kallað málaferlin öll til sín (= evocare) ef honum þótti vera mikið í húfi sem snerti hið opinbera eða hans eigin persónu (sjá einnig → cognitio extraordinaria). En úrskurðir keisarans urðu að fordæmi fyrir önnur og svipuð mál sem kunnu að gerast í framtíðinni.
exceptio réttarúrræði sem upprunalega kemur frá réttarfarslögum þar sem stefndi gat andmælt fullyrðingum stefnanda. Almennt séð var það lagt til að beiðni stefnda en þróaðist síðan í rétt til að hafna kröfu stefnanda.
exceptio doli málflutningur af hálfu varnaraðilans – heimilaður af praetor – sem staðfestir að hafa orðið fyrir blekkingum af hálfu ákærandans í samningaviðskiptum (t.d. → actio in personam).
exceptio metus málflutningur af hálfu varnaraðilans – heimilaður af praetor – sem staðfestir að hafa gert samninginn bara af ótta við hótanir af hálfu ákærandans.
exilium mildara form útlegðar, því þá mátti hinn dæmdi lifa sem frjáls maður hvar sem honum þóknaðist utan Ítalíu.
formula / processum formulare allt frá 150 f.Kr. var ekki lengur krafist tiltekinna orða og aðferða í málaferlum (→ legis actio), en málsaðilar og dómstjóri komu sér saman um það hvernig málið skyldi lagt fyrir dómarann (→ iudex). Síðan sendi dómstjóri dómaranum ritaða skýrslu um alla málavöxtu. Var þetta kallað að reka mál per formulam.
infames fólk sem hefur verið stimplað infamia. Virðing slíkra einstaklinga rýrnaði ekki aðeins í augum rómverska samfélagsins, heldur var þeim einnig meinað með lögum að gegna tilteknum embættum og að höfða einkamál eða refsimál fyrir dómstólum.
infamia bókstaflega “málleysi”; skortur á heiðri og heilindum / skömm / slæmt orðspor. Sum afbrot eins og þjófnaður og rán leiddu til þess að menn féllu í áliti innan þjóðfélagsins og máttu ekki lengur taka þátt í málaferlum eða láta annan gera það fyrir sína hönd.
in iure fyrsti partur málaferlanna frammi fyrir embættismanni ríkisins til að ganga úr skugga um hvort gildandi lög geri ráð fyrir beiðni umsækjandans; dómstjórinn metur hvort leyfa eigi að hefja → actio eða ekki.
intentio málsmeðferðarreglur sem áttu að kveða á um grundvöll lögsóknarinnar sem og málsástæður stefnunnar.
interdictio aquae et ignis „bann á notkun vatns og elds“; þegar hinn ákærði í → iudicia publica flúði áður en dómurinn var felldur var hann úrskurðaður útlægur og mátti ekki lengur njóta vistar meðal samborgaranna. Ef hann snéri heim í leyfisleysi mátti hver sem var drepa hann.
interdictum bann; lýritur. Eitt af „meðulum“ ráðherravalds pretors. Úrræði á vegum dómstjóra sem voru hönnuð til að ná skjótum árangri. Stefnandi lýsti kröfu sinni og eftir að lagagrundvöllur kröfunnar hafði verið rannsakaður gaf praetor út interdictum (þ.e. bann sem beint var að stefnda). Ef stefndi hlýddi þessari skipun var ekki talin þörf á málaferlum. Hins vegar, ef ákærði virti fyrirskipunina að vettugi eða mótmælti henni, fór málið fyrir dóm. Interdicta voru flokkuð eftir tilgangi þeirra.
iudex dómari; í málaferlum einstaklinga á milli ekki embættismaður hins opinbera heldur óbreyttur borgari menntaður í lögfræði sem falið er að dæma allt fram á tíma einveldis (dominatus).
iudex datus (pedaneus) frá og með tímum principatus tilnefndu ríkisstjórar héraðanna sem höfðu umsjón með réttarhöldum í sínum umdæmum lægra setta embættismenn til að gegna hlutverki dómara (sjá einnig → cognitio extraordinaria).
iudicatus sá sem hefur verið dæmdur sekur í málaferlum.
iudicia populi á fyrstu öldum lýðveldisins voru málaferli vegna ákveðinna afbrota og glæpa (→ crimen publicum) borin fram til atkvæða fyrir hundraðsdeildaþingi (→ comitia centuriata) eða sveitaþingi fólksins (→ comitia tributa) [sjá → saga Rómaveldis].
iudicia privata einkamál; mál sem einstaklingur eða lögpersóna höfðar gegn einstaklingi eða lögpersónu til úrlausnar á réttar-ágreiningi um réttindi þeirra eða skyldur.
iudicia publica sakamál; mál sem handhafar ákæruvalds eða einstaklingur sjálfur sem varð fyrir lögbroti annars aðila höfðar til refsingar lögum samkvæmt.
legis actio (sacramento) málaferli á grundvelli ákveðinna laga í gildi frá tímum tólftaflnalaganna allt til endaloka lýðveldisins. Þessi málaferli fóru fram munnlega og krafist var að fara í einu og öllu eftir settum orðum enda gátu hin minnstu afbrigði ónýtt málið. Í legis actio sacramento sem var ein af fimm háttum þessara fornu málaferla fékk hvor deiluaðilanna dómstjóranum í hendur fjárhæð nokkra (sacramentum) og rann framlag þess sem tapaði málinu til ríkistrúarinnar. Legis actio málaferli voru í gildi einnig á tímum málaferla → per formulam en formlega afnumin með leges Iuliae iudiciorum publicorum et privatorum á tímum Ágústusar.
litis contestatio „deiluyfirlýsing“; að loknum fyrsta áfanga í málaferlum (→ in iure) staðfesti embættismaður ríkisins það sem umdeilt var meðal beggja deiluaðilanna áður en haldið var áfram frammi fyrir dómaranum (→ apud iudicem).
missio in possessionem eitt af þeim „meðulum“ sem praetor gat notað í processum formulare; í krafti ráðherravalds síns gat dómstjórinn veitt ákærandanum umsjón með eign (allri eigninni eða að hluta til) hins ákærða til að tryggja sæmilega framkomu þess í málaferlunum sjálfum. Þetta var því einhvers konar haldlagning eignar með það fyrir augum að vernda eignina. Væri einnig hægt að þýða sem vörslusvipting eignar í dómsmáli.
parricidium ólöglegt dráp frjáls borgara (upphaflega foreldramorð eða dráp ættingja: parricidium = patrem caedere = að drepa föður).
perduellio landráð.
quaestiones
extraordinariae dómstóll, frá og með 2. öld. f.Kr., reistur af gefnu tilefni til að rannsaka sérstaka (pólitíska) glæpi → crimen publicum.
quaestiones perpetuae frá og með 149 f.Kr. fóru málaferli afbrota og glæpa (→ crimen publicum) fram fyrir kviðdómi undir forystu dómstjórans (praetor).
querela inofficosi testamenti réttarúrræði á tímum síðlýðveldis sem kom í veg fyrir að arfleifandi gæti svipt skylduerfingja erfðarétti með því að útiloka viðkomandi erfingja í erfðaskrá þ.e.a.s. þeim erfingja sem hefði fengið sinn hlut ef arfleifandi hefði dáið án þess að búa til erfðaskrár.
relegatio mildasta form útlegðar; hafði engan eignamissi í för með sér, en útlaginn varð að dveljast á tilteknum stað, venjulega langt frá Rómaborg.
restitutio in integrum eitt af þeim „meðulum“ sem praetor gat notað í processum formulare; ef annar deiluaðilinn hafði tapað miklu í málaferlum stricti iuris og varð þar með fyrir óréttlæti (t.d. ef hann var óreyndur, of ungur) gat dómstjórinn skipað að endurnýja ástandið sem fyrr ríkti áður en málsaðilarnir gerðu samning sín á milli.
sententia dómur eða álit í ritum lögspekinga. Einkum dómsniðurstaða/dómsorð eða niðurstaða í réttarfari annaðhvort condemno = ég sakfelli (hinn ákærða) eða absolvo = ég leysi (hinn ákærða).
stipulationes praetoriae eitt af þeim „meðulum“ sem praetor gat notað í processum formulare; dómstjórinn gat neytt annan málsaðilanna beggja (eða báða) til að gera → stipulatio (sjá → eignarréttur) í þeim tilgangi að tryggja sæmilega framkomu hans / þeirra í málaferlunum sjálfum.
reus hinn ákærði í sakamálum, sakborningur; í einkamálum kallast oft pars conventa = sá sem er kallaður fyrir dómstól.